|
Prelyudiya f-molt (“Senga murojaat qilaman, Tangriml”).
Ushbu prelyudiyada xoral kuyi yuqori ovozga berilib, hukmronlik
qiladi va shu tariqa asarning urnumiy timsolini belgilab beradi. Xoral
mavzusi kuychanligi bilan ajralib, yumshoq, sokin ohanglarga
asoslangan. Bas ovozidagi bir tekis ritmik harakat bo‘rttirilib,
musiqaga ma’lum ma’noda qat’iylik ato etadi. Asosiy kayfiyat -
chuqur irodali, yuksak g‘am-
dir.
Asarning fakturasida
uchta qatlamni ko'rish mum-
kin: yuqori ovoz (xoralning
bosh kuyi o‘rta registrdagi
inson ovoziga o‘xshab ketadi),
bas chizgisi va o‘rta ovoz -
ohang nuqtayi nazaridan juda
ifodaviy va ritmik harakat-
chan. Shaklan ikki qismli
bo‘lib: birinchi qism aniq
jumlalarga bo‘linadi va aniq kadensiya bilan yakunlanadi; ikkinchi
qism yalpi rivojlanib, ketma-ket keladi.
Ikki qismli polifonik turkumlar. Ikki qismga ajratilgan kompozitsiyalarga asosan kirish vazifasini bajargan muqaddima asar (prelyudiya, fantaziya, tokkata va fuga) bo‘lib, ular Baxdan avval yashagan kompozitorlar ijodida keng qoMlanilgan. Aksariyat hollarda mustaqil bir-biri bilan bog‘liq boMmagan fuga, tokkata, fantaziya yoki aralash turdagi bir qismli kompozitsiyalar keng o‘rin olgan. Ular
78
www.ziyouz.com kutubxonasi
erkin holda prelyudiya - badihago‘ylik va fugalashgan lavhalarga tayangan. Bax ushbu an'anani buzib, ularni ikki kontrast sohalarga ajratib, bir-biriga uzviy va mantiqan bog‘liq bo‘Igan, biroq mustaqil polifonik turkumning alohida qismlarini yaratib beradi. Birinchi qismda erkin, badihaviylik tomonlar mujassam etilgan bo‘lsa, ikkinchi qismi - fugada qat’iy tashkil qilingan me’yorlar o‘rin olgan. Fuganing musiqiy rivoji mantiq va janr qonuniyatlariga amal qilib yozilgan. Fugani yozilish qonun-qoidalari Baxdan avval nemis organistlari san’atida shakllangan edi.
Polifonik turkumlarning kirish qismlari bunday qat’iy rejaga asoslanmagan. Ular organdagi erkin badiha qilish amaliyotidan kelib chiqib, hissiyotlarning erkin ifoda etilishi bilan tavsiflangan. Ular uchun xos bo'lgan jihatlar:
“umumiy shakl tuzish” harakati - mahoratli passajlar, gar- monik figuralar, ya’ni akkord tovushlar bo‘ylab harakat qilishi;
kichik bo’g‘inlarni sekvent rivoji;
templami erkin o‘zgarishi, turli kayfiyatdagi xarakterlar bilan almashishi;
yorqin dinamik kontrastlar.
Baxning har bir polifonik turkumi o‘zining betakror, badiiy, individual yechimi bilan e’tiborni qozonadi. Ulaming umumiyligi mustaqil qismlami turkum ichidagi o‘zaro bog‘liqligidadir. Bu umumiylik bir xil, umumiy tonalligi mavjudligi bilan belgilanadi. Masalan, “Tokkata va fuga” d-mollda - kompozitsiya yaxlitligi tokkata va fuga orasidagi ko'plab umumiy rishtalar asosida kelib chiqadi.
Tokkata musiqasi katta kuch, to‘fonlik harakatni gavdalaydi. Birinchi muqaddima tovushidanoq tinglovchilami yuqori patetik shiddat o'ziga rom etadi.
Kirish mavzusi yuqoridan (avj-manbai) ‘‘ff" jarangida, organ unisonida ko‘zga tashlanadi. Deklamatsiya, chaqiriq ohanglariga asoslangan kuy, o'zining kuchli jarangida tarannum qilinishi bois, birmuncha bahaybat va ishonchli chiqqan.
Ushbu ohang fuga mavzusi asosida ham yotadi. Minor ladli V bosqich tovushqatoridan pastga, yetakchi tonga tushish misolida buni ko'rish mumkin. 0‘n oltitali cho‘zimliklami to‘xtovsiz ostinatoli harakati bois, fuga musiqasi binnuncha dadil, motorli va faol
79
www.ziyouz.com kutubxonasi
xarakterga ega. Uning kuyi negizida
tokattaning ikkinchi qismiga xos
belgilar mavjud: pinhon ikki ovozlik
va bir necha bor “lya” tovushini
takrorida yotgan bir xil ritmik sur’at.
Umuman olganda, ikki kuy bir
matoning varianti sifatida qabul
qilinadi (fuga kuyi - oynasimon
tarzda tokattani ikkinchi boiimining
aksidir).
Yanada yirikroq ko‘rinishda
tokatta va fuganing birligi butun
turkum misolida gavdalanadi. Asar-
ning avj pallasi fuganing yakuniy qismiga to‘g‘ri keladi - patetik xa-
rakterdagi eng katta koda. Bu yerda tokattaning timsollari qaytib
polifonik usullar gomofon-garmonikka o‘rin bo‘shatadi. Qayta ba-
haybat akkordlar va mahoratli passajlar yangraydi. Shunday qilib, bu-
tun turkum ham uch qismli ko'rinishga ega bo‘ladi (tokkata - fuga -
tokkatali koda). Shuningdek, d-moll fugasida uni tokkata bilan
qardoshlik rishtalarini aniqlagan belgi - intermediyalami ko‘pligida
ko‘rish mumkin.
Intermediyalar asosan akkordlar va ulami sekvent rivoji bilan tavsiflanadi. Shuning evaziga fuganing polifonik usuli gomofon- garmonikka o‘tib, tokattaning badihali xususiyatiga yaqinlashib qoladi. Polifonik turkumning ikki qismlarining birlashuvi, nafaqat yaqinlik rishtalarga asoslanishi, balki aksincha, bir-biriga qarama- qarshi boMgan musiqiy timsollarni solishtirish evaziga ham yaratilishi mumkin. Masalan, g-moll - organ turkumi shu jumladan.
Fantaziya musiqasi Baxning birmuncha jiddiy va tantanali xor asarlari - si-minorli messasi va passionlarining obrazlariga yaqin turadi. Ularda ikki kontrast emotsional olamlar taqqoslanadi, biri - fojiaviy, unda bir ovozli rechitativ akkordlari yuksak tarang tessiturada go‘yo xor va yakkaxon ovozlar ketma-ket kelishiga o‘xshaydi. Organ punkti tufayli noturg'un, noohangdor akkordlar paydo boMadi, rechitativ jumlalar borgan sari dramatik shiddatga ega bo‘ladi. Ikkinchisi esa barcha ko‘rinishi bilan birinchiga qarama- qarshi. Pastki ovozni sekin vazminli harakati ostida yuqoridagilar
80
www.ziyouz.com kutubxonasi
kamaytirilgan uch tovushlikka asoslangan lirik aytimni gavdalan-
tiradi. Minor ladi, yumshoq jarang musiqaga yuqori falsafiy
xususiyatlar ato etadi. U g‘amgin o‘ychan pastga harakatlanuvchi
ohang bilan yakunlanadi.
Fantaziyaning so‘nggi rivoji birinchi mavzuning murakkab
davomi sifatida qabul qilinadi. Umumiy jarangni dramatik shiddati
ikkinchi mavzuning kichik reprizasini yuqori registrda o‘tilishi
oqibatida uni birmuncha chuqurlashtiradi.
Fantaziyaning fojiaviylik tusiga qarama-qarshi dadil va jo‘shqin
fuga taqqoslanadi. U raqsbop xarakterda, maishiy raqslari bilan
bog‘liqlik rishtalarini ayon qiladi. Xalq ijodiyotiga yaqinlik mavzuni
reprizali tuzilishida, uning yakunlanuvchi ko‘rinishida, ritmik
urg‘ularni davomiyligida ko‘rish mumkin. Mavzuda keng yoyilgan,
“dadil” lcvinta, oktava intervallarga sakramlar davomiy ritmik
suratlar ortida birmuncha ko‘tarinki va dinamik timsolni yaratadi.
Harakat shiddatini oshirishda ladning rivoji ham ko‘mak beradi:
asosiy tonallikning tonika va dominantasiga parallel majoming
tonika va dominantasi solishtiriladi.
Fuga tuzilishi reprizali uch qismlikka asoslanadi. Birinchi
bo‘lagi ekspozitsiya va kontrekspozitsiyadan tashkil topadi, undan
so‘ng katta o‘rtaliq qismi kelib reprizasi qisqartiriladi. Har bir yangi
mavzu o‘tilishi avvalida yoyilgan intermediyalar o‘rin oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
