R tursunova, G. Tursunova

Organ uslubining asosiy qirralarL Bax davrida organ barcha cholg‘ulaming qiroli bo‘lgan - eng bahaybat va rangli jarang egasi. U cherkov koshonasining ustida katta akustika jarangi orqali jozibali yangragan. Organ san’ati keng tinglovchilarga murojaat qilishi bois, ko‘tarinki oratorik pafosi, monumentalligi, konsertlik xususiyati bilan ajralib turgan. Ushbu uslub keng hajmli shakllar va mahoratli ijroni taqozo etgan. Bu borada organ asarlar katta devoriy suratlar kabi yirik plandagi manzaralarga o‘xshaydi. Baxning eng katta va savlatli cholg‘u asarlari aynan organ uchun yaratilgandir: “Passakaliya” c-moll, “Tokkata, adagio va fuga” C-dur, “Fantaziya va fuga” g-moll va boshqalar.
Nemis organ san’atian’analari. Xoralprelyudiyalar. Baxning organ san’ati boy nemis musiqa zaminida yuzaga kelib, rivoj topadi. Zero, organ musiqaning kamoli uchun nemis ustozlarning mahorati katta ahamiyat kasb etgan. Olmoniyada organ san’ati mislsiz darajaga ko‘tarildi va bu yerda bir necha avlod taniqli va daho organchilar dunyoga keldi. Ulaming aksariyatini kompozitor o‘z vaqtida tinglashga muyassar bo‘lgan: Gamburgda - Y. Reynken, Lyubekda - D. Bukstexude (Baxga yaqin bo‘lgan). Voris sifatida u nemis organchilaridan organ janrlami o‘zlashtirish borasida tajribaga tayanadi - fuga, tokkata, xorai prelyudiyalar.
Baxning organ ijodida ikkita janr toifasini ajratish mumkin:

1. 
   - katta bo‘lmagan xoral prelyudiyalar;
   
2. 
   - “kichik” polifonik turkumlar va yirik hajmdagi asarlar. Ular kirish muqaddimasi va fugalardan tashkil topadi.
   

Bax 4 to‘plamda jamlangan 150 ta xor prelyudiyalari muallifi. Ular orasida “Organ kitobchasi” - eng ilk nashr bo4ib (1714-1716), 45 qayta ishlovlardan iborat. Kechroq “Klavir mashqlari” to‘plami
76


www.ziyouz.com kutubxonasi






yaratilib, o‘z ichiga organ ijrosiga moMjallangan 21 qayta ishlovlarni
qamrab oldi. So‘nggi to‘plam - oltita asardan tashkil topib, “Shyubler
xorallari” nomi bilan mashhur (Baxning shogirdi va nashriyotchisi,
organchi Shyubler nomi bilan ataladi). Oxirgi to‘plam - “18 xoral”
bo‘lib - kompozitor vafotidan oldin nashriyotga topshirilgan.
Baxning xoral prelyudiyalarini rang-barangligiga qaramay, ular
quyidagilar bo‘yicha birlashadi:

1. 
   kichik hajm;
   
2. 
   melodik boshchilikni hukm surishi (negaki, xoral qayta ish-
   lovlari vokal aytimlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan);
   

4. 
   kamer uslubiyati (Bax o‘zining xoral prelyudiyalarida
   organning katta imkoniyatlarini emas, balki uning rangin tembr
   bo‘yoqlarini ko‘rsatishni maqsad qilgan);
   
5. 
   polifonik imkoniyatlaridan keng foydalanilishi;
   
6. 
   xoral prelyudiyalarning obrazlar doirasi uning mazmunida
   ochib berilgan obrazlar bilan uzviy bog‘liq (bu Bax lirikasining
   falsafiy qarashlari, inson taqdiri, qayg‘u va iztiroblari haqidagi
   o‘ylardir).