R. T. Rahimjonov, Sh. Sh. Shoyunusov

6.3. GIDROSTATIK SATH O'LCHAGICHLAR


Gidrostatik sath о'lchagichning eng oddiysi bo'lib shisha nay­chali suv o'lchagich xizmat qiladi, u bosim o'lchash idishlarida, yuqori bosimlar yoki vakuumlarni o'lchashda qo'llaniladi. Za- monaviy bug' generatorlarida oddiy suv o'lchash naychalarini ishlatish noqulay, chunki sath o'lchagichlami boshqaruv postiga yoki kamida boshqaruv posti belgisigacha о 'tkazish zarur bo 'ladi. Pasaytirilgan ko'rsatkich bilan ishlaydigan bug' qozoni baraban- larida sath о'lchagichning eng oddiysi bu ulanuvchi liniyadagi suvning zichligidan ко 'ra yuqori zichlikli suyuqliklar to 'siqlaridan foydalaniladi. To'siqli suyuqliklar suv bilan aralashmasligi yoki yuqori bosim ostida parchalanib ketmasligi lozim. Ко 'rsatkichning

о 'ng tutash naychasi qisman shishadan tayyorlangan, bu esa to 'siq-

51. 
    suyuqlikning yoki suvning tegib turish chegarasini ko'rishga imkon beradi. To'siqli suyuqliklar sifatida turli xil organik suyuqliklar yoki ularning aralashmalari qo'llaniladi, Masalan,
    

34-rasm. Shishali suv o'lchagich yordamida suyuqlik sathini o'lchash.


CHC1₂ - CHC1₂ aralashmasi (r = 1, 623);

CHBr₃ aralashimsi (r = 2,89, benzol bilan); CBr₃CH₂Cl (r = 3,42) toluol (r = 0,864) bilan;

a


b


10 0


www.ziyouz.com kutubxonasi

CBr₄ eritmasi CHC1₃ da (r = 1,489),

To'siqli suyuqliklar yog'da eriydigan bo'yoq bilan, odatda qLzil rang bilan bo 'yaladi, bu tegishli yoriqlikda ulaming suv bilan tegib turish chegarasini ajratib olish uchun imkon beradi.

34. 
    rasmda shishali suv o'lchagichning chizmasi keltirilgan.
    

Gidrostatik sath o'lchash usuli qator afzalliklarga ega. Bu kabi sath о'lchagichlar mexanik mustahkam, montaji oddiy, ishonchli. Ammo ularning kamchiligi ham mavjud: sezgir elementi nazorat qilinayotgan muhit bilan bevosita aloqadordir.

4. 
   SUYUQLIK SATHINI O'LCHASH UCHUN BOSHQA ASBOBLAR
   

Mancrnetrik sath о'lchagichlar. Suyuqliklaming sathini o'l­chash uchun sanoat rusumli differensial manometrlar (dif- manometr) dan foydalanish mumkin (qalqovichli, membranali, silfonli), ulaming sath birliklari sm da darajalangan. Bu holda ko'rsatuvlami uzoq masofaga telemetrik uzatilishini amalga oshi- rish mumkin.

Differensial manometr gidrostatik bosimlar farqini о 'lchana­yotgan va tutash idishlarda ko 'rsatadi.

Ochiq idishlarda sathni o'lchash hollarida tutash idishlami qo'llanmasa ham bo'ladi, bu holatlarda sathni oddiy (differensial emas) manometrlar ko'rsatuviga asosan olish mumkin. Ammo bunda, ulash liniyalarida balandlikni jiddiy о 'lchanishi talab eti- ladi va har bitta holatda o'ziga tegLdili tuzatmalami kiritidi lozim. Tutash idishlarning qp'llanilishi o'lchashlaming balandlikka bog'­liq enasligini ta'minlaydi.

Qalqovichli difmancmetrlar sath о'lchagichlar sifatida balan­dlikni 25 dan 6300 sm gacha keng ko'lamda o'lchash uchun ishlab diiqsrLladi.

Sanoq qurilmasiga ega silfonli difmanometrlar balandlik da- rajasi 63 dan 1600 sm gacha o'lchash ko'lamida ishlab chiqariladi, sanoq qurilmasizlari esa (ko 'rsatuv uzatilishining telaretrik tizi-

9. 
   1
   

www.ziyouz.com kutubxonasi





У////////////////#


35-rasm. Ikki kamerali tutash idishning chizmasi.


mi bilan) 25 dan 6300 sm gacha balandlik uchun ishlab chiqariladi.

34. 
    rasmda manometrik sath о'lchagichning chizmasi keltirilgan.
    

Pnevmanancmetrik sath o'lchagichlar. Suyuqlik sathini pnev- mcmanometrik o'lchashlarda gidravlik to'siq tizimida eng yuqori bosim chegarasi o'matiladi. Sathni o'lchash uchun havo va inert gazlaming bosimlaridan foydalaniladi.

Bosimlar farqi kerakli qiymatlarga ega bo'lgan to'siqli suyuq- likni manometrda suyuqlik sathi bo'yicha yoki boshqa usullarga ko'ra aniqlash mumkin. Oddiy sath о'lchagichlarda bosim por- shenli nasos bilan yaratiladi, bunda sath bosimining maksimal og'ishi bo'yicha aniqlanadi. Siqilgan havo yoki gaz har qanday havo va gaz manbayidan uzluksiz uzatilishi mumkin.

Pnevmomanometrik usul bilan o'lchashlar yerosti hajmlarda, yoqilg 'i balandligini yoki boshqa о 'lchash qiyin bo 'lgan joylarda joylashgan sistemalarda agressiv suyuqliklami va boshqa turli holatlardagi о'lchashlatda qo'llaniladi.

9. 
   2
   

www.ziyouz.com kutubxonasi











36-rasm. Pnevmomanometrik sath о'lchagich chizmasi.

34. 
    rasmda pnevmomanometrik sath о'lchagichning chizmasi keltirilgan.
    

Radioizotqpli sath о'lchagichlar. Radioizotopli sath о'lcha­gichlaming ishlash prinsipi yutish qcbiliyati turlicha bo 'lgan ikki muhitdan o'tayotgan nurlarning qayd qilinishi va muhitlarning chegarasi o'zgarishi bilan nurlanish o'zgarishiga asoslangan. Ra­dioizotopli sath o'lchagichlarning asosiy qismlari nurlanish manbayi va nurlami qabul qiluvchi asboblardan iborat. Nurlanish manbayi sifatida o'zidan g-nurlar chiqaradigan Co⁶⁰, Cs¹³⁷, Se⁷⁵ va boshqa moddalar ishlatiladi. Qabul qiluvchi asbob sifatida asosan Geyger-Myuller hisoblagichidan foydalaniladi.

Radioizotopli asboblarning xatoligi ±0,5—1% dan oshmaydi. Bu asboblar asosan boshqa turdagi asboblardan foydalanish mumkin bo'lmagan holatlarda qo'llaniladi. Ulardan ochiq va berk idishlardagi suyuqlik hamda sochiluvchan moddalar sathini o'lchash uchun foydalanish mumkin, bundan tashqari, o'lchana-

103


www.ziyouz.com kutubxonasi





yotgan muhit bilan asbob orasida hech qanday bog'lanish bo'lma- gani sababli agressiv suyuqlik va moddalarning balandligini o'lchash mumkin.

Ultratovushli sath o'lchagichlar. Ultratovushli sath o'lchagich- laming ishlash prinsipi suyuqlik, gaz (havo) qatlamidan tovush to'lqinlarining qaytishiga asoslangan. Ultratovush inpulsining havo va о'lchanayotgan muhit chegarasi sirtidan qaytish katta- liklari akustik qar±dlikning keskin farqi natijasida sodir bo'ladi. Bu asboblar qator afzalliklarga ega: masalan, yuqori aniqligi, kichik inersionligi, keng ko'lamda ishlashi, kontaktsizligi va agressiv suyuqliklar bilan ishlash mumkinligi va boshqalar.

Ultratovushli sath o'lchagichlar 45 mm dan bir necha o'n metrgacha o'lchash ko'lamiga ega. О'lchanayotgan muhit haro­rati — 50 dan +200 °C gacha yetishi mumkin. Yo'l qo'yiladigan asosiy xatoligi +2,5% ni tashkil qilishi mumkin.