|
[p]
fonem asining jarangli jufti
[b]
fonemasi.
[h]
fonemasining esa jarangli jufti o ‘zbek tili fonologik tizimida mavjud
emas.
0 ‘zbek tilidagi 8 ta fo n e m a uchun «jarangli-jarangsizlik»
korrelyativ belgi hisoblanadi:
[b]-[p], [d \-[t\, [k]-\_g ], [ s ] - u i m - m , m s h ] , f e i - M , M -M
«Jarangli-jarangsizlik» belgisi asosida korrelyativ munosabatga
kirishmaydigan
fonern alam iag
jarangli
yoki
jarangsiz
jufti
bo‘lmaydi. Masalan:
[s], [/], [m ], [j], [x], [h], [«], [r], [ng].
Undosh
fone malar
tizim in i jadvalda quyidagicha berish
mumkin (16-jadval):
59
09
Bur Titr Affri sirg'alu Portio Jarang Jaran Son Shovq
+
+
+
ТЭ
+
+
+
w
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
CL,
+
+
1Л
+
+
+
N
+
+
+
■+ B* n
+
- f
+
+
-+■ ВТ* v>
+
+
+
+
-+
—
+
+
4-
rr
+
+
-h
era
+
-1- -ее
+
+
+
-+
■a
+
-t-
+
+
■+
»
+
+
+
5
+
+
+
в
+
-+
+
+
3Q S
-+
+
■+
4
+
.
+
—
+
+
+
■4
О
2
m
>
г
>
¡Я
16-
iad
val
jadvalning davomi
Y
o
+
L
a
b
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
э
О1
3
Æ
О
t
t
t
B
o
‘g
+
Nutqda lisoniy ziddiyatlar so‘nishi mumkin.
Fonem aning asosiy korrelyativ belgilari farqlovchi belgi
hisoblanadi.
Masalan,
[
5
]
fonemasining
jarangsizlik,
[
z ]
fonem asining jaranglilik belgisi farqlovchi belgidir.
U n d osh fonemada ham asosiy belgi farqlovchilik darajasida
bo'lmasligi mumkin. Masalan,
\m] fonemasining jaranglilik belgisi
farqlovchi belgi sanaladi. Chunki fonema xuddi shu belgisi asosida
boshqa fonem a bilan ziddiyatli juftlik hosil qila olmaydi.
U n d osh fonemalar artikulyatsion o ‘rniga ko‘ ra quyidagi binar
ziddiyatli munosabatlarga kirishadi:
a) «lab-lab - til old!»: [p]-[f];
[b]-[d\\ [/»]-[«]; [/)-[j]; [v]-[s];
W-[shY, [v]-[/]; [v]-[/■];
b) «lab-lab - til o ‘rta.»:
\f\-{y\ \
[v]-[y];
d) «lab-lab - til orqa»:
[p]-[k];
[¿>]-[/:]; [/]-[*]; [v]-[g];
e) «lab-lab - bo‘g‘iz»: [/]-[/*]; [v]-[/?];
f) «til o ld i - til orqa»: [*]-[£];[*]-[?]; [
[z]-\gY, k i
te].
H osil
bo'lish usuliga ko‘ra undosh fonemalar quyidagi
ziddiyatli munosabatda bo‘ladi:
a) «portlovchi-sirg'aluvchi»: [/?]-[/!; [¿>l-[v]; [ r]-[
5
];
[d]-[z\\ [i]-
[
5
/
7
] ; [ £ ] - [ * ] .
Ayrim
fonemalar affrikat fonemalar bilan teng qiymatli
ziddiyatda bo'ladi: [/]-[«g],
[d\-[dj].
Sirg‘ahrvchi fonemalar ham affrikat fonemalar bilan teng
qiymatli ziddiyat hosil qiladi:
[sh]-\ch\, \j]-[dj\.
Yana quyidagi ziddiyatli juftliklar mavjud:
a) «portlovchi-shovqinli — burun sonanti»:
[b\-[m\ [d]-[n\ [g]-
[n\;
b) «sirg‘ aluvchi - sonant»: [zH fl; [/]-[/*];
d) «sh ovqin li sonant-burun sonant»: [/]-[«]; I/M «];
e) «yon sonant-titroq sonant»: [/Mr];
f) «titroq sonant -til o ‘ita sonant»:
Fonemaning variantlashuvi
F o n em a va tovush munosabati invariant-variant dialektikasini
o ‘zida aks ettiradi. Nutqiy variantlanishda fonema turli-tuman
tovush sifatida yuzaga chiqadi va ularni shartli ravishda, masalan,
(b l), (b2), (b3), (b4), (b5), (b6), ...(bn) tarzida belgilash mumkin.
Nutqda voqelangan barcha (b)
larni
bitta
[6] fonemasiga
birlashtirishda ulaming umumiy xossalari «yig‘iladi». Bunday
62
umumiy xossa — fizik (akustik)
va flziologik (artikulyatsion)
o ‘xshashlik. Turli talaffuz sh a ro itid a bu umumiy belgi o‘zgarishga
uchrashi mumkin. Lekin bu o ‘ zgarish miqdor o'zgarishi darajasida
b o ‘lib, sifat o ‘zgarishi bosqichiga etm aydi. Aks holda, u boshqa
fonemaning variantiga aylanifo ketgan bo‘lur edi. Masalan, [a]
fonemasi «quyi keng» va «lablanm agan»lik mohiyatiga ega. Shu
boisdan u nutqiy voqelanganda, qanchalik o'zgarishga uchramasin,
baribir, tovush bu fonem aning varianti hisoblanishi uchun mazkur
mohiyat chegarasidan ch iq m a slig i lo z im .
Qalam va katta s o ‘zida 4
ta (a) tovushi mavjud bo‘lib, bun ing barchasi yuqorida aytilgan
«quyi keng», «lablanmaganlik» u m u m iy belgisiga ega. Shu boisdan
[a] fonemasining varianti
hisob lanadi.
Biroq
(a) tovushlari
yuinshoq-qattiqligi va til o ld i-til orqaligi bilan farqlanadi.
Qalam
s o ‘zidagi [a] tovushlari til oxq a v a qattiq unlilar bo‘lsa,
katta
s o ‘z:idagi [a] lar til o ld i va y u m sh o q . Bu belgilar [a] fonemasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
