R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

(olm osh).
S o ‘z 
b irik m asi 
b irik u vch i 
s o ‘zlarning 
h o k im -to b e lik
munosabati 
a s o s id a
hosil 
b o ‘la d i. 
B u n d a 
izoh lan u vch i 
a’z o
kengayuvchi, 
iz o h lo v c h i 
a ’ z o
k e n g a y tir u v ch i 
a’z o
d ¿b 
h a m
301

---

yuritiladi: 
kitobni 9 ‘qimoq
 
(kitobni -
izo h lo v clii, kengaytiruvchi,
o ‘qimoq
— izohlanuv'chi, kengayuvchi).
T o b e la n is h
aloqasida 
hokim
a’ zo 
hokim lik 
m avqei 
va
v o sita sig a , tobe a ’zo tobelik m avqei va uni ta’m in lovch i vositaga
ega b o 'la d i. 
kitobni o ‘qimoq
birikmasida 
kitobni
a ’zosi o ld in kelib,
tu sh u m k e lish ig i ko'rsatkichi bilan shakllangan b o ls a , 
o ‘qimoq
a’z o si h o k im lik m avqei va shakliga ega.
A ’z o la r n in g h ok im -tob eligin i bildiradigan shakliy ko'rsatkich
har d o im ham b o ‘lavermaydi. M orfologik ko'rsatkich bo'lm aganda
ham t o b e lik va hokim lik belgisi birikuvchi so‘zlarning lug‘aviv-
g r a m m a tik tabiatidan, sintaktik o ‘m id an ham da tartib va ohangdan
bilinib 
tu rad i. Wasalan: 
tiniq suv
 
(to b e+ h o k im ), 
suv tiniq
(to b e + h o k im ).
N u t q i y birikuvda h ok im -tob elik belgisini aniqlashda ohangga
a so sla n ish n in g ahainiyati katta. M asalan, s o ‘z tizm asida sanash
ohangi m a v ju d bo‘lsa (
qalatn, daftar),
so'z birikm asida ko‘tariluvchi
{kitobni o ‘qimoq)
 
va gapda pasayuvchi oh an g 
(suvlar tiniq)
ainal
qiladi. B ir o q hok im -tob elik n i aniqlashda m orfologik k o ‘rsatkichga
tayanish h a r d oim ham t o ‘g ‘ri boMavermaganligi kabi (chunki
m o rfo lo g ik ko‘rsatkichsiz ham so ‘z birikuvi hosil b o ‘lave radi — 
qizil
qalam),
o h a n g va so'z tartibiga tayanish ham m utlaq asos emas.
C hunki 
kitobni o'qidi
nutqiy s o ‘z birikm asi pasayuvchi ohang bilan
aytilsa, 
o ‘qidim kitobni
hosilasida hok im so ‘z old in tobe so ‘z keyin
kelsa-d a, u s o ‘z birikmasi sanalaveradi. U m u m a n , tobelikning
k o ‘rsa tk ich la ri bo‘lmaganda, tartib — h ok im -tob elik n in g asosiy
belgisi, b u n d a y k o ‘rsatkich b o ‘lganda esa u o ‘z kuchini yo‘qotadi.
T e n g la s h is h uyusliiq boTaklar va ayrim q o ‘shm a gap a’zolari
orasida a m a l qilsa, bulardan boshqa bog'lanish — tobelanish
aloqasi.
G ap. 
G a p n in g asosini ham tob elan ish tashkil qiladi. K esim
g a p n in g m a rk a ziy , uyushtiruvchi b o ‘lagi b o ‘lib, u barcha gap
b o ‘la g in i o ‘ z ig a bevosita yoki bilvosita tobelaydi.
S in ta k tik
aloqani 
ta’minlovchi 
rosita. 
Erkia 
birikmada
so 'z la r n in g b og‘lanishi va unda sintaktik aloqa vositalari turlicha:
a'lochi o ‘quvchi, o ‘qituvchini tabriklamoq, telefon orqali gaplashmoq,