|
2.
U hamisha kulib,
jilm a y ib
turadigan mehribon
chehrani
ko'rm adi
(M .Ism .)- 3
.Orazin
yopqoch,
k o ‘zimdan sochilur har Lahza yosh
(N av.)
Salbiy b o 'y o q d o r le k se m a borliq hodisasiga so‘zlo v c h in in g
salbiy
m u n o sa b a tin i
ifo d a la y d i
va
ular
sem em asid a
salbiy
m unosabatni ifo d a lo v c h i s e m a b o ‘rtib turadi. Misollar: 1.
So'ngra
yakkam -dukkam iflo s tishlarini yashirgan og'zini katta ochib esnadi,
go ‘yo uning butun
badburush
yuzini o g ‘iz qopladi
(O yb .)
2. U bir
ko ‘ngli borib,
m uttaham
qozining
tumshug^iga
tushirgisi, yo
iflos
basharasiga
tupurgisi keldi.
(M l.Ism .)
Ijobiy b o 'y o q d o r le k s e m a nutqda salbiy b o 'y o q d o r leksem a
o ‘m id a v o q ela n ish i m u m k in .
1
.
Jam olingizni
(«
basharangizni»
m a ’nosida)
boshqa k o ‘rmay\
2. Rosa
xursand qildingiz
(«
xafa
qildingiz»
m a’n o sid a ).
Leksem aning
ijob iy va
salbiy b o ‘y o g ‘ini ijobiy va salbiy
m a’nodan farqlash
kerak.
M asalan ,
[yaxshi]
leksem asi
ijobiy
m a’noga
ega,
a m m o
u n in g
ifoda
~emasi
b o ‘yoqdorlikni
ko'rsatm aydi, ya’n i u b o ‘y o q siz d ir .
[xunuk]
salbiy m a ’n o g a ega
b o'yoq siz leksem a.
U slubiy x o slan g an lik jihatidan o‘zbek tili leksikasi
Leksem a nutq uslubiga m u n o sa b a tig a k o ‘ra uslu b iy b etaraf va
uslubiy xoslangan tu rla rg a ajraladi.
Uslubiy b e ta r a f le k s ik a .
U slu b iy betaraf lek sem a barcha
uslublarda birdek va b ab -b aravar ishlatilaveradi va un in g ifoda
sem alarida uslubga m u n o sa b a t «uslubiy betaraf» deb beriladi:
[kel
\ ,
[,to r
],
[o ‘t\, [ket\, [kitob],
[<
q a la m
], [
stol], [mashina], [oq],
[
qora
j,
[tez], [sovuq], [fa q a t
],
[lekin]
va h. Lekin nutqda k o ‘ch m a m a ’noda
ishlatilganda, bu
m a ’nosi b ila n ayrim uslubga xoslan ib qoladi.
M asalan,
[sovuq]
le k se m a si « x u n u k » m a ’nosida
{sovuq rangli)
faqat
s c ‘zlashuv yoki b a d iiy u slu b g a xos.
Uslubiy xoslangan leksika.
U slu b iy xoslangan leksikani uchga
b o iis h mumkin: a )
kitobiy leksika;
b)
badiiy leksika; d) s o ‘zlashuv
leksikasi.
Ilm iy,
r a sm iy
va
p u b lisistik
leksikaga
m ansub
birliklar
um um lashtirilib,
k ito b iy lek sik a
deb yuritiladi:
1
) ilm iy lek sik a g a oid birlik:
[integral], [meridian], [tangens],
[
olmosh
],
[bo'lish], [ko ‘p a ytirish
] ;
2
) rasmiy
le k sik a g a
oid
birlik:
[bayonnoma],
[buyruq],
[farmon], [qo'm ita],
[sassryal, [
tashkilot
];
127
3)
p u b lisistik leksikaga o id birlik:
[jangovar
] ,
[mafkura],
[ilg'or],
[
ittifoq
],
[jahon], [afkor\.
B u n d a y leksem aning uslubga xoslikni k o ‘rsatuvchi ifoda sem asi
«ilm iy n u tq q a xos», «rasmiy nutqqa xos», «publisistik nutqqa xos»
deb b elg ila n a d i.B a d iiy leksikaga ifoda sem alari sirasida «badiiy
nutqqa x o s » sem asi mavjud, badiiylik b o ‘y o g ‘iga ega b o ig a n leksik
birliklar
kiradi:
Mehnat bilan topadi iqbol
(Y o .M irz.).
Uning
odobida, uning xulqida, insoniy kam olot mavjud, barqaror
(U y g ‘.).
Tabiatan serzavq va har narsaga qiziquvchi bo ‘Igan Sodiq uchun har
hunar za v q baxsh etar, ko'nglini k o ‘tarar, sog‘lig‘ini saqlardi
(S liu h r.).
Kundan kunga yashnamoqda kofrking, jam oling.
(/ayr.)
Bahoming fikri bulut bosgan osmonday qorong‘ilashdi-yu, k o ‘z oldini
turnan chulg‘adi
(S h .R ash .).
Yaxshi qoling, sevgan yurtu diyorim
(H a m z .).
B a d iiy nutqda ilm iy, rasm iy, publisistik va so'zlashuv uslubiga
xos birlik ham b em alol ishlatilaveradi.
S o ‘zlashuv leksikasiga
od d iy s o ‘z:lashuv nutqiga x o s, erkin
m u o m a la d a q o ila n ila d ig a n , adabiy til u ch u n m e ’y o r b o im a g a n
leksem a kiradi;
[ketvorgan], \p o‘rim\,
[
qitday],
[mullajiring]
kabi.
M iso llar:
0 ‘ylab k o ‘rsam, sarkotib odamga shundan bop sovg'a yo'q
ekan.
Ruchkaning poshshaxoni,
perosi
oltindan
(N .S a fJ .
Shomahdievning qilig'i m a ’lum: jahli chiqib bir sannab ketsa, uning
chakagini bosish asov tuyani cho ‘ktirishdek mashaqqat
(A .M u h id ./
Qizlaringizfli jerkiysiz, so‘kasiz... Xo'sh, nima uchun
To'lani
yumshoq paxtaga o'rab papalaysiz?!
(M .I s m J
Jiüaqursa juvoldiz
bilan qarashay dedim
(O yb .).
Enang besh-o'n langa pul so'rab
yubordi. B o ‘lsa, chiqarib ber, boyoqishlar chaynab tursin.
(Oyb.)
M aza qilib kartoshkani tuskirib tursang...
(Say.,)
S o ‘z la s h u v leksikasiga k ira iig a n lek sem an in g tegish li ifoda
se m a si « s o ‘zlashuv nutqiga xos» deb yuritiladi.
L e k se m a n in g uslubiy xoslanganligi ularning boshqa bir uslubda
q o ‘lla n m a slig id a n dalolat berm aydi. M asalan, so ‘zlashuv uslubi
Do'stlaringiz bilan baham: |
