R. S. Qosimov (rais), X. Sultonov, Q. Nazarov, M

g) tasavvufiy qarashlarning shakllanishi.

Tasavvuf ta’limoti ham islomning dastlabki asrlaridayoq paydo bo’la boshlagan bo’lib, avval taqvoga o’ta qattiq rioya qilish, nafl ibodatlarga berilish bilan ko’zga tashlangan bu yo’nalish VIII asrga kelib Robiyayi Adaviya siymosida ilohiy ishqni ulug’lashni birinchi o’ringa chiqardi. IX asrdan Zunnun Misriy (vafoti 859), Xoris Muhosibiy (791-857), Boyazid Bistomiy (vafoti 875 yil) kabi sufiy shayxlari tasavvuf nazariyasiga ilk poydevor toshlarini qo’ya boshladilar. IX asr oxiri X asr boshlarida Junayd Bag’dodiy (vafoti 910 yil) , Mansur Xalloj (858-922) kabi mashhur siymolar etishib chiqdi. X asr oxirida tasavvuf bo’yicha ilk umumlashtiruvchi kitoblar «Kitob al-luma’ fi-t-tasavvuf» (Abu Nasr Abdulloh ibn Ali Sarroj -vafoti 988 yil), «Kitob at-taarruf li mazhab-ul-tasavvuf» (Muhammad ibn Ibrohim Buxoriy Kalobodiy - vafoti 995 yil) kabilar yozildi. Tasavvuf ta’limotining keng yoyilishi XI asrdan boshlandi, deyish mumkin. Bu asr tasavvuf nasriy adabiyotining yirik vakili - Alisher Navoiy tarafidan «piri Hirot» deb ulug’langan Abdulloh Ansoriy (1006-1089), fors tilida ijod etgan xalqchil tasavvuf she’riyati vakillari Bobo Tohir Uryon, Abusaid Abulxayr (967-1049), Abdulhasan Xaroqoniy (vafoti 1033 yil), Bobo Kuhiy (vafoti 1050 yil), tasavvuf haqida turli risolalar mualliflari Kushayriy (987-1073), Hujviriy (vafoti 1076 yil), As-Sulamiy (937-1021) va tasavvufning boshqa mashhur amaliyotchi va nazariyotchilari


70
yashab o’tgan davrdir. Bular ichida bizning diyor vakillari Arslonbob ota, Bob Farg’oniy, Husam ota kabilar ham bor. Kengayib borayotgan bu yangi ma’naviy jarayon aql va mantiqiy tafakkurni ma’naviyat asosi deb bilgan, insoniylik mohiyatini avvalo aqliy bilimlarni o’zlashtirish va ularni hayotga tatbiq etishda ko’rgan islom ma’rifatchiligi bosqichi namoyandalariga o’z ta’sirini o’tkazmay qo’ymadi. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilik» dostonida zohid sufiy alohida timsol O’zg’urmish qiyofasida aks ettirildi. Ammo shunga qaramay, XI asrda hanuz islom ma’rifatchiligi - faylasuflar, mutakallimlar, botiniylar, tabiiy va aniq fan allomalari, qisqasi, aql va bilimni birinchi o’ringa qo’yuvchilar etakchilikni qo’ldan bergan emas edilar. Bu davrga o’z ijodi bilan yakun yasagan kishi ham aslida XI asr oxiridagi mantiqiy tafakkurning eng zabardast vakili Imom Abu Homid G’azzoliy (1058-1111) bo’ldi. G’azzoliy nihoyatda baquvvat mantiqiy tafakkur egasi, faylasufdir. G’arbda uni hatto materialistik tamoyildagi donishmand deb bilishgan. Buning sababi, olimning «Maqosid al-falosifa» («Faylasuflarning maqsadlari») asari bo’lib, uni o’qigan kishi, darhaqiqat, G’azzoliyni ham Forobiy va Ibn Sino yo’nalishidagi odam deb o’ylashi mumkin. Bu kitob 1145 yildayoq lotin tiliga tarjima qilingan va arab tilida yozilgan islom falsafiy merosidan evropaliklar birinchi navbatda shu kitob orqali xabar topishgan edi. G’azzoliy haqida Gegel ham yuqori fikrda bo’lgan.
Ammo G’azzoliy keyingi «Taxofut al-falosifa» («Faylasuflarning o’z-o’zini inkor qilishi») asarida mantiqiy tafakkurning ichki ziddiyatlarini, islom ma’rifatchiligi davri faylasuf allomalarining asarlaridagi o’zaro zid keluvchi o’rinlarni chuqur tahlil qilib berdi. G’azzoliy ko’proq mutakallim-faylasuf edi, ammo u asarlarida mutakallimlarni ham ayab o’tirgani yo’q, ular mantig’idagi zaif joylarni ham keskin fosh etdi. Alloma behudaga «Haqiqat izlovchilar»ning turli toifalarini sanab ko’rsatgan emas. Maqsad ularning qarashlarini birma-bir tahlil qilib chiqib, o’zaro ichki ziddiyatlarni aniqlash, oradagi mo’’tadil muvozanat holatini topishga urinish edi. G’azzoliy faqat faylasuflar bilan emas, balki barcha yo’nalish vakillari bilan bahsga kirishadi, xristianlarning, botiniylarning (ismoiliya bid’ati vakillarining), sufiylarning qarashlaridagi ifrotiy (ya’ni umumiy me’yordan chiqib ketgan) joylarini ilmiy tahlil asosida ochib beradi. G’azzoliyning tafakkuri turli nazariyalardagi ichki ziddiyatlarni teran ko’ra bilish qudratiga ega edi. Uning Sharqdagi eng mashhur va keng qamrovli asari «Ehyoyi ulum ad-din» («Diniy bilimlarning qayta jonlanishi») bo’lib, bu asarda alloma o’z qarashlarini muntazam bir tarzda bayon etgan. G’azzoliyning falsafiy qarashlari islom mintaqa ma’naviyatining ma’lum bir bosqichi yakunlanib, yangi bosqich boshlanayotganidan yorqin bir nishona edi. G’azzoliy dunyoga kelgan davrda Saljuqiylar islom mintaqasining katta va muhim qismini qamrab olgan, mustahkam markazlashgan islom davlatini tuzishgan edi. Mintaqada harbiy kuch va hokimiyat to’liq turkiy sulola qo’liga o’tgan bo’lib, arab xalifalari faqat rasmiy diniy peshvolik hurmatini saqlab qolgan, turli davlat ishlarini boshqarishda esa ko’proq yangi fors tili qo’llanilar edi. Shu sababli ulug’ vazirlarning ko’pchiligi fors tilida gaplashuvchilardan bo’lib, kelib chiqishi turkiy elat vakillari bo’lgan amaldorlar ham odatiy qoidaga ko’ra davlat ishlariga oid yozuvlarni fors tilida yuritar edilar. G’azzoliy Xurosonda turkiy va forsiy elatlar azaldan aralash yashaydigan Tus
71
shahrida tug’ildi. U ukasi Ahmad bilan erta etim qolishdi. G’azzoliy boshlang’ich ta’limni Tusda olgach, ilmini oshirish uchun Jurjon (Astrobod) va Nishopurga keldi va ash’ariy oqimining atoqli namoyandalaridan Imom al-Haramayn (ikki muqaddas dargoh imomi) deb shuhrat topgan mutakallim al-Juvayniy (vafoti 478/1085) qo’lida to uning vafotigacha ta’lim oldi.
Kuchli mutakallim va fiqh olimi bo’lib etishgan G’azzoliy ulug’ vazir Nizomulmulk (1063-1092)ning diqqatini tortdi va Nizomiya madrasasida dars berishga jalb etildi. 1095 (488 hijriy) yilda kuchli ruhiy iztirobga tushgan G’azzoliy o’zining butun mudarrislik va faqihlik faoliyatini to’xtatib, hajga yo’l oldi va tasavvuf yo’liga kirib, 11 yil mobaynida zohidlik va tarkidunyo bilan kun kechirdi. Shu davr ichida o’zining eng mashhur va mukammal asari - «Ehyoyi ulum ad-din»ni yozib tugatdi. 1106 yilda Nizomulmulkning o’g’li Faxrulmulk iltimosiga quloq osib, yana Nizomiyada dars berishga qaytdi va shu davrda o’z falsafiy qarashlarining takomil bosqichlarini aks ettiruvchi «al-Munqiz min ad- dalal» asarini yozdi. Umrining oxirida yana ona shahri Tusga qaytib, sufiy xonaqohini ixtiyor etdi va muridlariga sufiyona hayot tarzidan saboq bera boshladi. G’azzoliyning bosh kitobi «Ehyoyi ulum-ad-din» to’rt qism (rub’- chorak)dan iborat bo’lib, har bir qism 10 kitobdan tashkil topgan. Birinchi qism
«Ibodatlar» deb ataladi va unda ilm va aqoyid haqida umumiy ruhdagi muqaddimadan so’ng, tahorat, namoz, zakot, ro’za, haj, Qur’on tilovati, zikr va Allohga munojot amallarining ichki mohiyati, ruhiy mazmuni asosli ravishda ochib berilgan.
Ikkinchi qism «Odatlar» deb nomlangan va «Taom iste’mol qilish qoidalari»dan tortib «Payg’ambarlik axloqi»gacha, inson hayot tarziga oid barcha muammolar batafsil tahlil qilib chiqilgan.
Uchinchi qism - «Muhlikot»(«Insonni zalolatga boshlovchi ishlar va xislatlar») haqida bo’lib, unda ko’ngil mo’’jizalari va dil tarbiyatiga oid suhbat boshlanadi va turli zararli hoyu havaslar - ochko’zlik va hirs, ezmalik, hasad va nafrat, baxillik va dunyo to’plashga intilish, kibr va munofiqlik kabilar qoralanadi.
To’rtinchi qism - «Munjiyot» («Najotga eltuvchi xislatlar») deb unvon olgan bo’lib, ko’proq tasavvuf maqomlari yo’nalishida - tavba, sabr va shukronalik, xavfu rijo (yomon amallar uchun Alloh jazosidan qo’rqish va yaxshi amallar evaziga Alloh inoyatiga umid bog’lash), zuhd va faqr, tavhid va tavakkul, ishq, hijron, qanoat, niyat, samimiyat va haqgo’ylik, o’z-o’zini ehtiyot va nazorat qilish, o’z holini mushohada qilish va o’limni yodda tutish masalalariga maxsus e’tibor qaratilgan. Asar muallifi ham faylasuf, ham muqaddas kitoblar bilimdoni, ham huquqshunos-faqih ham tasavvuf sirlaridan chuqur xabardor alloma, ham axloqshunos-nosih (nasihat etuvchi) sifatida o’zini namoyon etadi. Kitobda axloqiy, diniy, huquqiy, irfoniy tushuncha va muammolar baquvvat mantiqiy dalillar yordamida jiddiy tahlil etiladi va ishonarli tarzda tushuntirib beriladi. Ulug’ allomaning ushbu asaridagi g’oyalar ixchamlashgan tarzda «Kimyoyi saodat» nomi bilan fors tilida ham bayon qilingan. Bu asar muqaddimasida birinchi marta inson vujudida ko’ngil – podshoh, aql – vazir, degan g’oya olg’a suriladi.
IX asrdan avj ola boshlagan Islom ma’rifatchiligi X - XI asrlar davomida mintaqa madaniyatiga islomgacha bashariyat yaratgan butun ma’naviy boylikni
72
o’sha davr imkoni darajasida olib kirib, uni chuqur o’zlashtirish va yangicha ruhda qayta talqin qilishga erishdi. Ammo bu orada ushbu bosqichning noqis jihatlari ham ko’rinib qola boshladi. Birinchidan g’oyalar xilma-xilligi nihoyatda kuchayib, ular orasida ba’zan murosasiz kurash va ziddiyatlar avj olib ketdi. Islom dini ichida turli bid’atlar beadad ko’payib ketgan edi. Ikkinchidan, ko’proq hukmdorlar saroyida va xos ziyolilar orasida yuqori darajalarga ko’tarilgan ilm va mantiqiy tafakkur mevalari hanuz Sunna va shariat bosqichida qolib kelayotgan oddiy shahar va qishloq aholisi (avom) orasiga ko’p singib bormagan va ma’lum ma’noda, keng xalq ommasi bilan xos ilmiy doiralar tafakkur darajasi orasida uzilish vujudga kelgan edi. Sunna yo’nalishi namoyandalari jamiyatni ushbu uzilish tug’dirishi mumkin bo’lgan ma’naviy nomavzunlik holatidan himoya qilish niyatida moturidiya va ash’ariya Kalomiga tayangan holda xalifa al-Qodir (991- 1031) farmoni bilan imon asoslarini ishlab chiqdilar va joriy etdilar. Ammo bu bilan fikr rivoji to’xtab qolgani yo’q. Tavhid ta’limoti zaminida borliqni anglab etish turli yo’nalishlarda davom eta berdi va tafakkur rivojini hech qanday farmon bilan ushlab turish mumkin emasligi borgan sari oydinlashib bordi. Uchinchidan, Abbosiylar (750 - 1055), Comoniylar (874 - 999), G’aznaviylar (955 - 1048), Saljuqiylar (1040 -1092) tomonidan takomillashtirilib, islomgacha davrga nisbatan butunlay yangilangan davlat tizimi va jamiyat tizimi ma’lum avj pallasiga ko’tarilib, XI asr oxirlariga borganda uning muayyan ichki ziddiyatlari namoyon bo’la boshladi. Ismoiliya bid’atining yaratuvchilik faoliyati susayib, yashirin qotilliklar yo’liga o’tishi, ulug’ vazir Nizomulmulkning o’ldirilishi (1092 yil) va buyuk saljuqiy hukmdori Malikshoh (1072 - 1092) vafotidan so’ng o’g’illarining toj-taxt janjallari shu ulg’ayib kelayotgan ijtimoiy-siyosiy bo’hronning nishonalari edi.
To’rtinchidan, shahar aholisi, ayniqsa, hunarmand - kosiblar va o’rta hol savdo ahlining ma’rifati va ijtimoiy mavqei yuksalib borar, ularning ma’naviy ehtiyojlari va bilim darajasi keskin oshib, ijtimoiy faolliklari har sohada sezila boshlagan edi. Futuvva va axiylik jamoalari borgan sari keng tarkib topib, tasavvuf g’oyalari xonaqoh va hujralardan chiqib, xalq ichiga yoyildi. Xullas, XI asr oxiri - XII asr boshlarida jamiyatning ma’naviy ahvoli yangi bir bosqichda uyg’unlashuv va muvozanatni taqozo etardi. G’azzoliy ijodi ushbu ehtiyojga eng mukammal javob bo’ldi. O’zaro bahs va nizolar o’rniga el ma’naviyatida shunday bir uyg’un muvozanat taklif etildiki, uning barcha toifa va yo’nalishlar, barcha ijtimoiy guruhlar va fikriy oqimlarga o’zaro yaqinlashuv imkonini beruvchi qudrati va mazmun boyligi yaqqol sezildi. G’azzoliy o’zining bosh asarida Sunna va tasavvuf qadriyatlarini o’zaro uyg’un ekanligini isbotlab qo’yaqolmay, imon, ilm va irfonning yaxlitligini mantiqiy asoslab berdi. Sunna ahlini ilm va irfon vakillari bilan yaqinlashtirib, islom olamida yangi bosqichdagi ma’naviy uyg’unlikni ta’minlashga ulkan asos yaratdi. Shu bilan birga G’azzoliyning ilmiy-ijodiy faoliyati mintaqa xalqlari ma’naviy kamolotini islom ma’rifatchiligi bosqichidan tasavvuf irfoni bosqichiga uzil-kesil olib o’tib qo’yishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi, deb ham bemalol aytish mumkin.


73