R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

Skleartech texnologiyasi bo‘yicha turli markali polietilen 
olishda polimerlanish jarayoni reaktorlarda siklogeksan erituv-
chisi muhitida 17 MPa bosimda, 300°C haroratda va Sigler-
Natta kompleks katalizatorlari ishtirokida amalga oshi 
ri-
ladi (10-rasm). Ushbu texnologiyaning o‘ziga xosligi shunda-
ki, texnologiya bo‘yicha sintez qilingan polietilen har xil 
zichlikka va strukturaga ega bo‘ladi. Ushbu texnologiya bo‘yi-
cha chiziqsimon past zichlikli (LLDPE), chiziqsimon o‘rta 
zich likli (MDPE) va chiziqsimon yuqori zichlikli (HDPE) 
polietilen turlarini ishlab chiqarish mumkin. Polimerlanish 
reaksiyasi juda katta tezlikda borishi sababli, reaktorlarning 
hajmi uncha katta bo‘lishi shart emas, chunki monomerning 
reaktorda polimerga aylanishi uchun bir necha soniya yetarlidir 
(texnologik jarayon aniq bir rejimda ishlaganida bir daqiqada 
270–290 kg polimer ishlab chiqariladi). Ushbu texnologiya 
bo‘yicha olinayotgan polietilenning zichligini berilayotgan 
somonomer buten-1 miqdorini o‘zgartirish yordamida, mole-
kular massasi va molekula massaviy taqsimotini polimerlanish 
reaktorlariga uzatilayotgan vodorodni berilish joylari va miq-
dorini o‘zgartirish orqali rostlanadi.
Asosiy erituvchi siklogeksan tozalanganidan so‘ng, qaytma 
somonomer buten-1 bilan aralashtirilib, maxsus nasos orqali 
sovituvchi absorberga uzatiladi. Sovituvchi absorberda toza 
etilen va buten-1 aralashmasi qaytma erituvchida eritilib, aso-
siy erituvchida erigan buten-1 bilan aralashtiriladi va bu eritma 
reaktor uchun xomashyo eritmasi hisoblanadi.
Skleartech texnologik jarayonida ketma-ket joylashgan uch 
xil polimerlash reaktorlaridan foydalaniladi:
1. Reaktor 1 – aralashtirgichli avtoklav.
2. Reaktor 2 – quvursimon adiabatik reaktor.

---

49
3. Reaktor 3 quvursimon reaktorga o‘xshash bo‘lib, qu-
vursimon rektordan ancha qisqa bo‘ladi va Trimmer reaktori 
deb ataladi.
Uchta reaktordan turli kombinatsiyalarda foydalanish or qa li 
turli molekula-massaviy taqsimotga, strukturaga va xossa larga 
ega polietilen ishlab chiqariladi. Buning uchun reaktorlarni 
uch xil rejimda ishlatiladi.
Reaktor 1 rejimi bo‘yicha asosiy polimerlanish jarayoni 
avtoklav reaktorida amalga oshiriladi. Avtoklav reaktori ara-
lashtirgichi kurakchalar bilan jihozlangan bo‘lib, xom-ashyo ning 
asosiy qismi reaktorning tag tomonidan purkab beriladi. Lekin 
50% ga yaqin xomashyo reaktor aralashtirgichi 4-kurakchasi 
balandligida purkab berilishi mumkin. Katalizator reaktorni 
tag tomonidan purkab beriladi. Ushbu rejimda reaktor 1 (6) 
dan oldin turgan reaktor 3 (5) oddiy quvur vazifasini bajaradi. 
Chunki quvurli reaktordan xomashyo katalizatorsiz o‘tadi. 
Xomashyoni me’yorlab, reaktorning turli joylaridan berilishi 
orqali reaktordagi harorat nazorat qilinib, reaktorning tepa va 
pastki qismidagi farq 5–40°C bo‘lishiga erishiladi. Reaktor 1 
da polimerlanish 200–300°C haroratda, 13,4–16,9 MPa bosim-
da amalga oshiriladi. Olinayotgan polietilenning mo lekular 
massasi harorat va berilayotgan vodorod miqdori orqali rostlab 
turiladi. Polimer zichligi esa buten-1 miqdorini o‘zgartirish 
orqali rostlanadi.
Monomer va somomerning polimerlanishi uzluksiz ravish-
da, siklogeksan eritmasida, aralashtirgichli reaktorda metall 
kompleks katalizatorlari ishtirokida ketadi. Qoldiq mono-
mer, faol katalizator ishtirokida trimmerda qo‘shimcha poli-
merlanadi va undan so‘ng reaksiya massasi faolsizlantiriladi 
(katalizator faolsizlantiriladi). Bu rejimda olingan polietilen tor 
4—

---

50
molekula-massaviy taqsimotga ega bo‘lib, uning «kuchlanish 
ko‘rsatkichi» 1,15–1,37 atrofida bo‘ladi.
3+1 reaktori tizimi rejimi o‘z ichiga quvursimon (5) va 
aralashtirgichli reaktorlarni (6) qamrab oladi. Bu rejimda 
«xom ashyo»ning bir qismi quvursimon reaktorda polimerga 
aylansa, ikkinchi qismi to‘g‘ridan to‘g‘ri birinchi rektorning 
o‘rta qismiga beriladi. Katalizator purkash yo‘li bilan qu-
vursimon reaktorga hamda reaktor 1 ga beriladi va u yerda 
xomashyo bilan aralashadi. Ikkala reaktorda hosil bo‘lgan 
polimer aralashtirgichli reaktorda bir xil aralashma hosil qiladi. 
Polietilenning molekula massasi reaktorlardagi harorat, 
vodorod va xomashyo miqdorini ikkala reaktorga berish