R espublikasi s og'liqni saqlash vazirligi Toshkent farm atsevtika instituti

/
tga= Д X/s
/
Moddalarni tahlil qilish usulini tanlashda asosiy mezon bu
/
tanlanayotgan usulni sezgirligi va aniqlik darajasidir.
/
Bundan 
tashqari 
usulni 
oson 
qo‘llanilishi 
samaradorlik
/
tga
(proizvoditelnost), oddiyligi, moslamalarni qiymati va xakozolar
^ asosiy omil sifatida xisobga olinadi.
Sezgirlik asosan ishlatilaetgan moslama aniqlay oladigan eng kam modda miqdori bilan belgilanadi. 
Bunday usulni sezgirligi modda miqdoriga boqliqdir. Aniqlanilayotgan modda miqdori qanchalik 
kam bo‘lsa usulni signali uni tarkibiga kirgan moddalar signali bilan birgalikda aniqlaniladi. Uni sof 
sezgirligi :
X=(Xa +Xf )-Xf
Fizik kimyoviy usullarda qo‘llaniladigan apparatlar, kuchaytirgichlar va boshqalarda tekshiriluvchi 
modda signaliga tegishli bo‘lmagan qo‘shimcha signal belgilari paydo bo‘ladi. Bu belgilar Xf 
kattalikni oshiradi. SHularni e’tiborga olgan xolda Xf kattalikni "kontrol" tajribalar xolida o‘tkaziladi. 
Ba’zan foydali signalni oddiy usul bilan aniqlash mumkin. Masalan: vizual aniqlashda, agarda eritma 
rangi umumiy fonga nisbatan 2% dan ortiq bo‘lsa, (qog‘ozda dog‘ni ko‘rish). Bu misol ko‘zni 
sizgirligini priborlarga nisbatan yaxshiligini bildiradi.
Ko‘pchilik xolatlarda aniqlik darajasini orttirish maqsadida turli konsentratsiyadagi eritmalarni 
aniqlanib:
(X
1
+Xf) - (X
2
+Xf)=X
1
- X
2
xolida solishtiriladi.
Odatda farmatsevtik tahlillarda dori aralashmalarini aniqlashda standart (etalon) eritmalardan 
foydalaniladi, ya’ni standart eritmalar bilan solishtiriladi.
Fizik-kimyoviy tahlil usullarida modda miqdorini aniqlashda olinadigan natija xatoligini kamaytirish 
uchun moddani aniqlash sezgirligiga nisbatan 10-15 marotoba katta konsentratsiyada aniqlash lozim 
bo‘ladi.
Fizik-kimyoviy tahlil usullari ichida hozirgi vaqtda eng ko‘p qo‘llaniladigan usullar:
1. 
Optik —
moddalar va ular eritmalarining optik xususiyatlarini o‘lchashga asoslangan.
2. 
Elektrokimyoviy —
modda eritmalarining elektr xususiyatlari...
3. 
Rezonansli —
elektr yoki magnit maydonida moddaning rezonans yutilish holatiga asoslangan.
4. 
Radiometrik —
radioaktivlik xususiyatiga asoslangan
5. 
Termik —
issiqlik effektlarini(quritish, titrlash kabi) o‘lchash
6. 
Xromatografik —
ajratishning xromatografik usullari
7. 
Mass-spektral
—modda molekulalarining ionlangan parchalanish mahsulotlarining massasini 
o‘lchashga asoslangan
8
. 
Ultratovushli —
modda eritmalarida ultratovushning tezligini ulchash orkali.
6

---

Yuqorida ko‘rsatilgan usullar asosan ishlab chiqarishda dorivor moddalarni sifati va miqdorini 
nazorat qilishda ilmiy ishlarni bajarishda qo‘llaniladi. Xozirgi kunda dori turlarini ishlab chiqarish va 
tahlilini bu usullarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Fizik-kimyoviy usullarni kamchiligi ularni kimyoviy 
usullarga qaraganda aniqlik darajasi bir oz kamligidir.
Yuqorida aytilganlar asosida kimyoviy usullar o‘z mavqeini yo‘qotdi degan xulosa chiqmasligi 
lozim. Bu usullar xar vaqt kimyoviy tahlillarda asosiy bo‘lib kelgan, yani bu usullar yordamida 
moddalarni tarkibi hamda miqdori aniqlangan va aniqlanadi.
Suyuqlanish haroratini aniqlash
Moddaning suyuqlanish harorati deganda suyuqlanishning boshlanishi (erigan moddaning dastlabki 
tomchisi hosil bo’lishi) bilan suyuqlanishning tugashi (moddaning to’la suyuqlanishi) orasidagi 
harorat tushuniladi.
Dori moddasining kuzatilgan suyuqlanish harorati uning me’yoriy texnik hujjatda ko’rsatilgan 
suyuqlanish haroratiga mos kelishi lozim. Aksariyat hollarda suyuqlanish harorati oralig’i 2°C dan 
ortiq bo’lmasligi talab etiladi.
Suyuqlanishning boshlanish harorati yoki tugashi harorati noaniq bo’lgan taqdirda, suyuqlanishning 
boshlanishi yoki tugashi harorati aniqlanadi.
Qizdirish jarayonida parchalanib ketadigan moddalar uchun parchalanish harorati aniqlanib, bunda 
modda suyuqlanganida rangining o’zgarishi yoki ko’pirib ketishi kuzatiladi.
Davlat farmakopeyasining XI nashrida suyuqlanish haroratini aniqlashning 4 xil usuli keltirilgan.