R espublikasi s og'liqni saqlash vazirligi Toshkent farm atsevtika instituti

M e
(qayt) 
— Me+2 + 2e-
katodda 
2N+ + 2e- — N 2
(gaz)
15

---

Agar biror oksidlanish-qaytarilish jufti mavjud bo‘lgan eritmaga inert (indifferent) metal elektrodi 
tushirilgan bo‘lsa, shu metal sirtida muayyan tezlik bilan sistemadagi oksidlangan va qaytarilgan 
moddalar orasida elektronlar almashinuvi kuzatiladi. 
Ox + ne 5 Red
Bir elektrod potensiali doimiy qiymatida, boshqa elektrod potensialning nisbiy o‘zgarishini EYUK 
qiymatiga ko‘ra aniqlash mumkin. Eritmadagi ionlarning konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘lgan elektrod 
potensiali doimiy bo‘lgan elektrod-standart elektrod yoki taqqoslash elektrodi deyiladi.
Potensiometrik usul eritmadagi ionlar konsentratsiyasini aniqlash uchun qo‘llaniladi (to‘g‘ri 
potensiometriya). Uning yordamida vodorod ionlari konsentratsiyasini - ph- - metriya hamda K, Na, 
Ca va boshqa ionlar konsentratsiyasini (ionometriya) aniqlash mumkin.
Bilvosita potensiometriya usuli qisqacha tarzda potensiometrik titrlash deb yuritiladi. Potensiometrik 
titrlash usuli kislota asosli, oksidlanish-qaytarilish kompleksini va cho‘ktirish reaksiyalari asosida 
moddalarni aniqlash va tekshirish uchun qo‘llaniladi. SHuningdek moddalar konsentratsiyasiga emas, 
balki ularning turli xil konstantalarini ham aniqlash mumkin. Titrlashning oxirgi nuqtasini ekvivalent 
nuqtasiga yaqin bo‘lganda indikatorli elektrod potensiali ko‘rsatkichi keskin o‘zgarishi bilan 
belgilanadi.
Metal elektrod potensiali qiymatining eritmadagi ionlar konsentrsiyasiga bog‘liqligini 
N E R N ST
tenglamasi
bilan ifodalanadi .
R T
ф = ^ o x /R e d + “ “ j T ' l g ( С м е+* ^
1
1
’ 
n F
Bu erda: ф - metal elektrodda potensial qiymati.
Ф°- standart elektrodi oksidlanish - qaytarilish juftining normal potensiali 
R - gaz doimiyligi, 8,314 j /mol;
T - absolyut temperatura
n- reaksiyada qatnashuvchi elektronlar soni
F- faradey soni,96500 Kl
FMe+ - aktivlik koeffitsenti
SMe+ - eritmadagi metal konsentratsiyasi.
Bunda reaksiyada ishtirok etuvchi moddalar sifatida oksidlovchi, (qaytariluvchi) qaytaruvchi, 
(vodorod) va boshqa ionlar, erituvchi molekulalari, metal, metal oksidi, kam eruvchan birikma, 
gazlar va h.k. bo‘lishi mumkin. Lekin aktivligi doimiy bo‘lgan qattiq faza, gazlar va erituvchi 
molekulalari Nernst tenglamasiga bo‘ysinmaydi.
Potensiometrik usul yordamida aniqlashning asosiy yo‘nalishi quyidagi sxemada keltirilgan:
Suyultirilgan eritmalarda modda aktivlik koeffitsienti birga yaqin, shuning uchun potensiometrik 
usulida aktivlikni konsentratsiya bilan almashtirish mumkin. Bu uncha xatolikka olib kelmaydi. 
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida 
A ox+ne=Ared
eritmada oksidlangan shakldagi ionlar 
(Aox)
va 
qaytarilgan shakldagi ionlar 
(Ared)
redoksijuftlikni hosil qiladi.
Elekrod potensialning oksidlovchi va qaytariluvchining konsentratsiyasiga miqdoriy bog‘Hqligmi 
quyidagi formula orqali ifodalanadi.
16

---

ф = ф о + 0 , 0 5 9 . 1g J o ^ ( 2 J
^
n
B
| r e d
bu erda [ox] - oksidlangan ionlarning konsentratsiyasi.
[red]- qaytarilgan ionlarning konsentratsiyasi. 
ф
0
- redoksi juftlikni standart elektrod potensiali. 
n - elektronlar soni.
Agar oksidlanishda qaytariluvchi reaksiyalarning stexiometrik koeffitsienti birga teng bo‘lmasa, ular 
tenglamaga kerakli konsentratsiyasi darajasining ko‘rsatkichi bo‘lib, kiradi. Vodorod ioni qatnashgan 
reaksiyalarda oksidlovchi va qaytariluvchi ionlarning o‘zgarishi bilan oksidlangan shakldagi ionlar 
qaytarilgan shaklga o‘tadi. Bunda elektrod potensiali vodorod ionining konsentratsiyasiga bog‘liq 
bo‘ladi. U holda tenglama quyidagicha bo‘ladi.
ф
=
ф о
+
м
р
.
^
, з ,
bu erda a va v - oksidlovchi va qaytariluvchi uchun stexiometrik koeffitsient 
[N+]-eritmadagi vodorod ionining konsentratsiyasi. 
m- vodorod ioni uchun stexiometrik koeffitsent.
S tandart elektrod potensiali.
Standart elektrodlari sifatida elektrod potensialini o‘lchash uchun mo‘ljallanilgan qaytar elektrodlar 
ishlatiladi: Standart elektrodlar quyidagi talablarga javob beradi:
1. 
Potensialni belgilovchi elektrodning ichki reaksiyasi termodinamik qaytar bo‘lishi kerak.
2. 
Elektrodning qutblanuvchanligi kam bo‘lishi, ya’ni undan elektr toki o‘tganda o‘z potensialini 
nihoyatda kam o‘zgartirishi kerak
3. 
Elektrod uzoq vaqt saqlaganda va turli xil sharoitlarda ham o‘z potensialini o‘zgartirmasligi 
shart.
Standart sharoitda standart vodorod elektrodiga (SVE) nisbatan o‘lchangan redoksi juftlikning 
elektrod potensiali standart elektrod potensiali deyiladi va ф
0
bilan belgilanadi (standart holatdagi 
ionlar potensiali nolga teng deb olingan).
Turli haroratda va vodorodning 101,325 kPa bosimida standart vodorod potensiali shartli ravishda 
nolga tenglashtirilgan. Vodorod elektroni platinaga mayda disperss kukuni qavati bilan qoplangan 
elektrod bo‘lib, uning yuzasida 101,325 kPa bosimda vodorod o‘tkazilib turadi.
Elektrodlar.
Indikator elektrodlar tekshiriladigan eritmaning elektrod potensialini o‘lchash uchun xizmat qiladi. 
Elektrod-eritma sirti chegarasida sodir bo‘ladigan elektr kimyoviy jarayonning mexanizmiga ko‘ra 
indikator elektrodlari quyidagilarga bo‘linadi:
1. 
Oksidlanish-qaytarilish (oksred) elektrodlar, bunday elektrodlarda elektronlar almashinisi 
kuzatiladi.
2. 
Birinchi, ikkinchi va uchinchi tur metal va metalmas elektrodlar, bunday elektrodlarda 
elektron-ion almashinishi kuzatiladi.
3. 
Ion selektiv membranali elektrodlar: bunday elektrodlarda ion almashinishi sodir bo‘ladi. 
Metal indikatorli elektrodlar kumush, platina, simob, qo‘rg‘oshin va boshqa turli xil metalardan 
tayyorlanadi. Metal elektrodlar ionlarga sezgir, eritmaga tushurilganda oksidlanish-qaytarilish
sistemalarini hosil qiladi. Masalan :