R espublikasi s og'liqni saqlash vazirligi Toshkent farm atsevtika instituti

Z.A.Yuldashev
2021 yib ^ 7 
06
dagi / / - s o n
V.R.Haydarov
Scanned with CamScanner

---

I.
O'QUV MATERIALLARI.............................................................................................
1
.
1
.
MA’RUZA MASHG‘ULOTLARI MATERIALLARI................................................
1
.
2
.
LAB ORATORIY A MASHG‘ULOTLARI MATERIALLARI
III.
MUSTAQIL TA'LIM MASHG'ULOTLARI
IV.
GLOSSARIY..................................................................................................................
V.
ILOVALAR..................................................................................................................
5.1.
Fan dasturi......................................................................................................................
5.2.
Ishchi fan dasturi...........................................................................................................
5.3.
Tarqatma materiallar......................................................................................................
5.4.
Testlar...............................................................................................................................
5.5.
Baholash mezoni...........................................................................................................
VI.
ADABIYOTLAR RO’YXATI....................................................................................
4

---

I. 
O Q U V M ATERIALLARI
1-2 M A R U ZA . INSTRUMENTAL TAHLIL USULLARI HAQIDA UMUMIY 
M A’LUM OTLAR VA ULARNING TASNIFLANISHI. DORI MODDASINING QOTISH, 
SUYUQLANISH, QAYNASH HARORATINI VA ZIC H LIG IN I ANIQLASH.
TITRIM ETRIYA.
M a'ruza rejasi:
1. Instrumental tahlil usullari haqida umumiy ma’lumotlar va ularning tasniflanishi.
2. Dori moddasining qotish haroratini aniqlash.
3. Dori moddasining suyuqlanish aniqlash.
4. Dori moddasining qaynash haroratini aniqlash.
5. Dori moddasining zichligini aniqlash.
Tayanch so'z va iboralar: 
Instrumental tahlil usullari, qotish harorati, suyuqlanish harorati,
qaynash harorati, zichlik, konstanta, inkrement.
Hozirgi davrda kimyoviy moddalarni shu jumladan dorivor moddalarni kimyoviy tarkiblarini va 
ularni ichidagi bo‘lgan aralashmalarni aniqlashda kimyoviy hamda fizik usullardan foydalanadi. 
Kimyoviy usullar asosan modda tarkibini kimyoviy reaksiyalar yordamida, fizik usullarda 
moddalarni fizik xossalarini fizik-kimyoviy usullar esa ularni bir vaqtni o‘zida ham kimyoviy ham 
fizik xussiyatlari asosida tahlil olib boriladi.
Fizik-kimyoviy usullar chet mamlakatlar adabiyotlarida "instrumental" usullar deb yuritiladi, buning 
asosiy sabablari odatda bu usullarda turli o‘lchov moslamalari va asboblardan foydalaniladi. 
YUqorida ko‘rsatilgan usullarni hammasi ham tekshiriluvchi moddani biror bir xusuiyatini 
aniqlashga asoslangan. Xar bir tekshiriluvchi modda o‘zining strukturasini tuzilishi jihati bilan fizik 
xamda kimyoviy xususiyatlari bilan boshqa birikmalardan tubdan farq qiladi, ya’ni u o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega bo‘ladi. Masalan: moddalarni nur o‘tkazishi nur yutilishi, xar bir moddani 
tarkibiga, uning tuzilishiga boqliqdir. Moddalarni turli erituvchilarda erishi, ularni kristall xolatdagi 
kristallarni formasi, ularni nur sindirish ko‘rsatkichi, qutublangan nurni burish burchagi va shu kabi 
parametrlari bilan xarakterlanadi. N o’malum moddani biror bir xususiyatini o‘rganib, uni ma’lum 
modda (standart) asosida solishtirib aniqlash mumkin bo‘ladi. Buning uchun moddani sifatini 
kimyoviy aniqlashda bir necha analitik reaksiyalar asosida xulosa qilish mumkin bo‘ladi. Xozirgi 
vaqtda moddalarni ayrim xususiyatlari ularni aralashmalar orasida individual xolatida aniqlashga 
ham imkon beradi. Masalan: xinin eritmasining H
2
SO
4
kislotali sharoitda fluorissensiyalanishi.
Ba’zi moddalarni qizdirilganda ular o‘zidan ma’lum to‘lqin uzunlikdagi nurni tarqatadi, ya’ni o‘zini 
borligi haqida signal beradi.
Farmatsevtik tahlillarda dorivor moddalarni ko‘pincha moddalar aralashmalari bilan chiqariladi. 
ya’ni ular suyuqlik, tabletka, surtma dori va xakozo tarkibida bo‘ladi. Shuning uchun bunday dori 
moddalarni aniqlashda ularni biron bir fizik, fizik-kimyoviy, kimyoviy xususiyatlarini aniqlash shu 
dorivor modda tarkibida bo‘lgan aralashmalarni xususiyatlari umumlashgan xolatda aniqlaniladi. 
Agarda tekshiriluvchi modda miqdori nihoyatda kam bo‘lganda, uni biror-bir xususiyati ko‘p 
miqdordagi "yot" modda xususiyatlari orasida aniqlanmay qolishi mumkin. Shunday qilib biz biror 
dorivor yoki kimyoviy moddalarni aniqlaganimizda moddalarni umumiy signallar yiqindisini 
aniqlagan bo‘lamiz:
X = Xf + X a
Xa -tekshiriluvchi modda biron-bir xususiyati (signali)
Xf -tekshiriluvchi modda bilan bo‘lgan aralashmalarni, tashqi muxitni (signali) biron-bir xususiyati, 
bunday aralashmalar toza modda uchun qo‘shimcha fon hosil qiladi.
Agarda tekshiriluvchi namunada aniqlanilaetgan modda miqdori ko‘p bo‘lsa, uni tarkibidagi 
aralashmalarni biz odat da "yot" moddalar deb yuritamiz, agarda kam bo‘lsa shu tekshiriluvchi
5

---

moddani o‘zi "yot" modda xolatiga o‘tadi. Agarda tekshiriluvchi moddaning miqdori 10% dan kam 
bo‘lsa, u xolatda biz uni yuq (sledbi) xolatda aniqlagan bo‘lamiz.
Yuqorida ko‘rsatilgan xolatlarni hammasida ham bizni asosan moddani ma’lum bir hajmdagi 
eritmadagi yoki gaz aralashmasidagi konsentratsiyasi qiziqtiradi. Odatda modda konsentratsiyasi 
uning biron bir xususiyati bilan konsentratsiyasi o‘rtasida boqliqlik asosida aniqlaniladi. Shunday 
boqliqlik borligini bilgan xolda, ya’ni moddani biron xususiyatini aniqlash asosida uni 
konsentratsiyasi ya’ni miqdori aniqlaniladi. Masalan: ishqoriy yot metallarini alangada nur tarqatish 
intensivligini aniqlab modda konsentratsiyasi aniqlaniladi. Xininni sulfat kislotali sharoitda 
fluorissensiyalanishi bilan aniqlash modda tarkibi va uni biror bir analitik xususiyati o‘rtasida 
boqliqlik odatda tajriba asosida o‘rganilib uni boqliklik grafigi asosida aniqlanadi. Bunda boqliklik 
to‘g‘ri chiziqining burchagi X, usul sezgirligini belgilab beradi. Burchak tgX qancha katta bo‘lsa, 
usul shunchalik sezgir bo‘ladi:
“A X
/