Р. А. Ашуров педагогика назарияси “ фан “ Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги

Таълимнинг системали ва изчил бўлиш тамойили

Мактаб таълим – тарбия жараёнининг ҳамма тизимларида таълимнинг изчил ва системали бўлиши ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Таълим жараёнининг изчил ва системали бўлишининг аҳамияти ҳақида илғор педагоглардан бири Ян Амос Коменский «Буюк дидактика» асарида изчиллик ва системалилик тамойилига асос солди. И.Г.Песталоцци ва К.Д.Ушинскийлар бу принципни янада бойитдилар. Ян Амос Коменский эски ўқитиш тартибини танқид килиб, янгича изчил ва системали билим беришни тарғиб қилиб, бундай деган эди: «Ҳақиқатан ҳам ўқитишда ўқув материалларини тушириб қолдирмаслик, шошмаслик, бир ўқув материали болаларга тамом сингмагунча, бошқа нарсага ўтмаслик, ўқитишнинг изчил ва системали бўлишида катта роль ўйнайди», - деб кўрсатган эди. (Ян Амос Коменский «Буюк дидактика», «Ўқитувчи», Т. 1975 й., 159 бет). Таълим жараёнида изчиллик ва системалилик принципини амалга оширишда ўқитувчи ўқув материалларини олдингисини кейингиси учун асос бўлиши, кейингиси эса, олдингисининг давоми ва олдингиси билан мустаҳкам боғлиқ бўлишини таъминлаши лозим.

Дарснинг изчил ва системали бўлишида қуйидагиларга эътибор бериш, яъни маълумдан – номаълумга, осондан – қийинга, оддийдан – мураккабга, яқиндан – узоққа, яккадан – умумийга, умумийдан – жузъийга, конкретдан – абстрактга, мисоллардан – қоидаларга ўтиш тавсия этилади. Амалдаги қўлланиб келаётган ДТС талаблари асосидаги ўқув режалари ва дастурлари ҳам таълимнинг системали ва изчил бўлишига амал қилинган ҳолда тузилмоқда. Хуллас, таълимнинг илмий, системали ва изчил бўлиши принципи таълим жараёнида бир – бирига мустаҳкам боғланган ҳолда умумий бирликни ташкил этади.


Таълимда онглилик ва фаоллик принципи

Республикамиз мамлакатларида, касб – ҳунар коллежларида ва ўқув юртларида биз болага англатмасдан, тушунтирмасдан таълим беришга мутлақо қаршимиз. Чунки, болага англатилмасдан яхши тушунтирилмасдан берилган билим қуруқ ва схоластик билим бўлиб қолади. Ёш авлодни табиат ва жамият ҳақида билимларини онгли суръатда ўзлаштирмагунча, уларни билимли, иқтидорли деб ҳисобламаймиз. Билим, малака ва кўникмаларни эса фақат қунт билан, сабот билан, шунингдек фан асосларини онгли ва фаол (актив) ўзлаштириш билан эгаллаш мумкин.

Таълим жараёнида ўқувчилар фаоллиги, даставвал, уларнинг ақлий фаолияти – тафаккур қилиш фаолиятидир. Уйғониш даврида яшаб ўтган славян педагоги Ян Амос Коменский ўзининг «Буюк дидактика» асарида: «Қайси дарсни яхши ва самарали дарс дейиш мумкин? деган саволга: агар дарсда ташкилотчилик, бошқариш ўқитувчи томонидан бўлса, фаоллик (активлик) ўқувчилар томонидан бўлса, мана шу дарс яхши ва самарали, эмоционал таъсирли бўлади,» деб таъкидлаган эди. Таълимни онгли ўзлаштириш принципи, бир томондан ўқувчиларнинг мустақил, фаол фикр қилишларини назарда тутса, иккинчи томондан, айнан шу жараён давомида ўқувчиларнинг мустақиллик ва фаолликларининг ҳамда, мантиқий, эркин фикрлаш фаолиятларини тарбиялаб, такомиллаштириб боришни ўз ичига олади. Ўқитишда онглилик ва фаоллик даставвал, ақлий фикр қилиш фаолиятидаги аниқликка боғлиқдир. Тафаккур қилишдаги фаоллик эса, баён қилинган ўқув материаллари ёки теварак – атрофни ўраб олган объектив борлиқдаги нарса ва ҳодисалар, воқеалар устида фикр килишдир. Фаол фикрлаш операцияларида, яъни таққослаш, чоғиштириш, анализ – синтез қилиш, абстракция ва умумлаштиришда намоён бўлади. Шунга кўра, онгли ва фаол ўзлаштиришга эришиш учун таълим жараёни (ҳар бир дарс) ўқувчиларнинг фикр қилиш фаолиятини фаоллаштиришга қаратилган бўлиши лозим.