Р 38 р 38 О. Д. Раҳимов, И. Х. Сиддиқов, М. О. Муродов. Ҳаёт фа

Ижтимоий-сиѐсий ва ҳарбий-сиѐсий можаролар –
икки 
давлатнинг ўзаро қарама-қаршилиги натижасида ҳарбий 
урушларни келиб чиқиши, урушда оммавий қирғин қуролларидан 
фойдаланиш хавфи туғилиши ва шунга боғлиқ ҳолда бошқа 
турдаги муаммолар, масалан, ҳарбий можоралар вақтидаги 
қочоқлар муаммоси, юқумли касалликларни келиб чиқиш ва 
катта ҳудудларда тарқалиш хавфларини келиб чиқиши ҳамда 
миллий кризислар, минтақавий можароларни юзага келиш каби 
ҳолатлар. 
Фавқулотда вазиятлар хавфни тарқалиш тезлигига кўра 
қуйидаги турларга бўлинади: 

қўққисдан (ер қимирлашлар, портлашлар, транспорт 
ҳалокатлар ва б.); 

шиддатли (ѐнғинлар, гидродинамик ҳалокатлар ва б.); 

ўртача (сув босишлар, вулқонлар отилиши, радиоактив 
моддалар чиқиш билан кечадиган ҳалокатлар ва ш.к.); 

текис-секин тарқалувчи хавфлар (қурғоқчилик, эпидемия, 
саноат тозалаш иншоотларининг ҳалокатлари, тупроқларни 
ифлосланиши ва сувларни зарарли кимѐвий моддалар билан 
ифлосланиши ва б.). 
ФВлар тарқалиш масштабининг кўрсаткичларига унинг 
тарқалиш территорияси ўлчамидан ташқари, хавфли омилларни 
ташкилий, ижтимоий, иқтисодий ва шу каби муҳим 
боғланишларга бевосита таъсир этиши ҳам киради. Бундан 
ташқари таснифлаш белгиларига ФВлар оқибатлари даражаси, 
яъни унинг асоратлари ҳам муҳим кўрсаткичлардан ҳисобланади. 
Чунки ФВлар кичик территорияда, кичик мастабда содир 

---

232 
бўлсада, унинг оқибати жуда аянчли ва трагедияли бўлиши 
мумкин. Шу сабабли, ФВлар категориясини аниқлашда ФВлар юз 
берган майдон (территория) вазиятини ва ФВларнинг 
оқибатларини баҳолаш талаб этилади. ФВлар оқибатларини 
ўрганиш ва баҳолаш, уни бартараф этишга қанча куч ва ресурс 
ажратиш лозимлигини аниқлашда асос бўлади. 
Юқоридагиларга боғлиқ ҳолда ФВларнинг комплекс 
белгиларини қуйидаги беш турга ажратиш мумкин
:

локал (объект бўйича); 

маҳаллий; 

регионал; 

миллий; 

глобал (умумий, дунѐ миқиѐсида). 
Локал ФВ лар халқ хўжалигининг маълум бир объекти
чегарасида юзага келиб, ушбу объектларнинг кучи ва ресурслари 
ѐрдамида бартараф этилиши мумкин. 
Маҳаллий ФВлар аҳоли яшаш пунктлари, шаҳарлар, 
маъмурий районлар, бир неча районлар ва вилоят ҳудудида 
тарқалиб, ушбу вилоятнинг кучлари ва ресурслари асосида 
бартараф этилади. 
Регионал ФВлар бир неча вилоятлар ѐки иқтисодий районлар 
чегарасида тарқалиб, давлат кучлари ва ресурслари ѐрдамида 
бартараф этилади.
Миллий ФВлар бир неча иқтисодий районлар ѐки давлат 
чегарасидаги мухтор республикалар чегарасида тарқалиб, ушбу 
давлатнинг кучлари ҳамда ресурслари, айрим ҳолларда чет 
давлатларнинг ѐрдами асосида бартараф этилади. 
Глобал ФВлар давлат чегарасидан чиқиб бошқа давлатларга 
ҳам тарқалади. Бундай ФВлар ушбу давлат чегарасида ўз кучлари 
ва ресурслари ҳамда халқаро жамиятлар кўмагида бартараф 
этилиши мумкин. 
ФВ ларнинг оқибати турли хил кўринишда бўлиб, улар 
ФВларнинг турига, характерига, тарқалиш масштабига боғлиқ 
бўлади. ФВлар оқибатларининг асосий турларига қуйидагиларни 
мисол қилиш мумкин: ўлим, одамларни касалланишлари, 
бузилишлар, радиоактив ифлосланишлар, кимѐвий ва биологик 
захарланишлар. Таъкидлаш жоизки, ФВлар вақтида юзага 

---

233 
келадиган экстремаль шароитларда кишиларга психологик 
омиллар ҳам таъсир этиши ва натижада инсонлар реактив 
(психоген) вазиятга тушиб қолиши мумкин. Агар ФВларнинг 
хавфли ва зарарли омилларини таъсир этиш радиуси у ѐки бу 
даражада тахминий, ҳисоб йўли билан аниқланган бўлса, 
психологик таъсир радиуси ушбу чегарадан катта бўлади. 
ФВлар вақтидаги хавфли ва зарарли омиллар таъсир этувчи 
территория