Р 38 р 38 О. Д. Раҳимов, И. Х. Сиддиқов, М. О. Муродов. Ҳаёт фа

 
3.3.5.7. Атмосфера электр зарядлари ва улардан
ҳимояланиш 
Яшин ва момоқалдироқ вақтида кучли электр зарядлари ҳосил 
бўлиб, уларнинг кучланиши 2В.дан 8 млн. В.гача, ток кучи эса 
200000 А.гача етиши ва бундай зарядлар биноларга, инсонларга 
ва ҳайвонларга катта зарар етказиши, шунингдек турли 
ѐнғинларни келтириб чиқариши мумкин. Бундай вақтда 
яшиннинг таъсири бирламчи (тўғри уриш) ва иккиламчи 
(электростатик ва электромагнит индукциялари кўринишида) 
бўлиши мумкин. Шу сабабли, бинолар ва иншоотларга яшин 
қайтаргичлар ўрнатилиши зарур. Яшин қайтаргичлар уч 
элементдан: яшин қабул қилгич, ток ўтказгич ва ерга улаш 
тизимидан ташкил топади. Улар стержен, антена ва тур 
кўринишида 
бўлади. 
Яшин 
қайтаргичнинг 
энг 
оддий 
конструкцияси том тепасига ўрнатилган яшин қабул қилгич ва 
ерга уланган стержендан иборатдир. Бундай стержен бино 
атрофида юмалоқ асосли икки конус кўринишидаги ҳимоя 
зонасини ташкил этади. Унинг радиуси яшин қабул қилгич 
баландлигидан бир ярим марта катта бўлади (3.9-расм). Яшин 
қайтаргич ўлчамини схема тарзида аниқлашда дастлаб бинонинг 
контури масштаб бўйича чизилади, кейин эса яшин қабул қилгич 
баландлиги белгиланиб, ушбу масштабда иккиламчи конус 
чизилади. Агар бино ўзининг барча қисмлари билан конус ичига 
жойлашса, яшин қайтаргичнинг танланган баландлиги бинони 
яшиндан етарли даражада ҳимоялашга яроқли ҳисобланади, акс 
ҳолда схемада яшин қабул қилгич баландлиги каттароқ қилиб 
олинади ва иккиламчи конус қайта чизилиб, текширилади.
Яшин қабул қилгичлар узунлиги 1,0…1,5 м.ли, кесими 100 
мм
2
дан кичик бўлмаган пўлат стерженлардан тайѐрланиб 
трубасимон, темир-бетон ѐки ѐғоч таянчларга беркитилади. Катта 
узунликдаги биноларда кесими 35 мм
2
.дан кичик бўлмаган ва 

---

173 
икки стержен орасига тортилган тросслар ишлатилади. Ток 
утказувчи – диаметри 6 мм.дан кичик бўлмаган пўлат 
стерженлардан ѐки симлардан, электродлар эса диаметри 10 
мм.дан кичик бўлмаган пўлат стерженлардан тайѐрланади. Яшин 
қайтаргичдаги барча бирикмалар пайвандланиб бирлаштирилади. 
Болтли 
бирикмаларга 
фақат 
вақтинчалик 
ерга 
улаш 
қурилмаларида фойдаланишга рухсат этилади.
Барча бино ва иншоотлар яшин уриш хавфи бўйича 3 
категорияга бўлинади. Биринчи категориядаги объектларга В-I 
ва В-II синфидаги портлашга хавфли саноат бинолари; иккинчи 
категорияга эса В-Iа, В-Iб, В-IIа синфидаги ишлаб чиқариш 
бинолари; учинчи категорияга портлашга хавфли П-1, П-2, П-2а 
синфидаги бинолар киради. 
Яшин қайтаргичларнинг ҳимоя зонаси унинг ўлчамларига 
боғлиқ бўлиб, у бинонинг баландлиги, эни ва узунлигига боғлиқ
ҳолда аниқланилади. Ҳимоя зоналари икки типга бўлинади: А-
ишончлилик даражаси 99,5 % дан юқори; В-ишончлилик 
даражаси 95% дан юқори. Бир-бирига яқин жойлашган икки ѐки 
бир неча биноларни яшиндан ҳимоялаш учун антена ѐки
“турсимон” яшин қайтаргичлардан фойдаланилади.