Qurilishda menejment

 
3. Biznes rejani kredit olish maqsadida rasmiylashtirish 
 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va tashkilotlar faoliyat yuritishlarini 
mablag` bilan ta‘minlash iqtisodiy muammolardan biri bo`lib, katta tavakkalchilikni 
talab etadi. Sarflangan mablag`larni qaytarish, qoplash muddati qanchalik uzoq 
bo`lsa, bu xavf darajasi ham shunchalik oshib boradi. Chunki, bu muddat ichida 
bozor kon‘yunkturasi ham, narx-navolar ham, ish haqi to`lovlari ham sezilarli oshib 
boradi. Shuning uchun, iqtisodiyot barqaror bo`lmagan sharoitlarda (ayniqsa, bu holat 
nafaqat ayrim tovar bozori, balki butun mamlakatga xos bo`lsa) xarajatlari tezroq 
qoplanadigan samarali loyihalarga mablag` sarflash maqsadga muvofiqdir.
Bunday yondashuv fan-texnika taraqqiyotining sur‘ati eng yuqori bo`lgan va 
yangi texnologiya yoki mahsulotlarning kirib kelishi oldingi investitsiyalarni tezda 
qadrsizlantirib yuborishi mumkin bo`lgan tarmoqlar uchun juda muhimdir. Bundan 
tashqari, pulni oluvchi yetarli obro`ga ega bo`lmasa va mablag` egasi uzoq muddatga 
unga pulni ishonishni xohlamasa ham mablag`ning o`zini qoplash muddatiga qarab 
ish ko`riladi.
Misol tariqasida, «Jahongir» kichik korxonasining mablag` bilan ta‘minlanish 
va uni o`zlashtirish tartibini ko`rib chiqamiz. Korxona ixtiyorida o`zlashtirish uchun 
120 ming so`mlik xomashyo resurslari va tayyor mahsulotlar mavjud. Mazkur 
resurslardan foydalanish natijasida korxona 35 ming so`m daromad olishni ko`zda 
tutmoqda. Shu asnoda korxona rivojlanish fondidan ajratilgan pullar va bankdan 
olingan kreditlarni 4 yildan kechiktirmasdan qaytarishi rejalashtirilgan. Xo`sh, ushbu 
loyiha talabni qondira oladimi?
Buning uchun quyidagi hisob-kitoblarni amalga oshiramiz.
Korxona xarajatlarini qoplash muddati quyidagi formula orqali hisoblanadi: 
Xarajatlarni 
qoplash muddati 
q 
Boshlang`ich 
investitsiyalar 
q 
120000 
q 3,4 yil 
(1) 
Har yilgi pul daromadlari 
35000 
Mazkur hisob-kitobdan ko`rinadiki, hisoblab chiqilgan xarajatlarning qoplanish 
muddati belgilangan muddatdan ancha kam (8 oyga). Demak, investitsiya 
ajratishning ushbu varianti qulaydir.

---

Ammo amalda pul daromadlari har yili har xil bo`ladi. Odatda, ular ish boshida 
kamroq bo`lib, keyinchalik o`sib borishi mumkin (agar loyiha biror-bir aniq 
maqsadni ko`zlagan bo`lsa va ishlab chiqaradigan mahsulot xaridorgir bo`lsa). 
Bunday holatda xarajatlarni qoplash muddati ancha boshqacha bo`ladi.
Faraz qilaylik, investitsiya miqdori misolimizdagi kabi bo`lib, yillar bo`yicha 
ko`zda tutiladigan tushumlar quyidagicha bo`lsin:
birinchi yilda 25 ming so`m;
ikkinchi yilda 35 ming so`m;
uchinchi yilda 48 ming so`m;
to`rtinchi yilda 54 ming so`m.
Bulardan ko`rinadiki, 3 yilda daromadlar hajmi 108 ming so`mni tashkil etadi. 
Demak, investitsiyaning to`liq qoplanishi uchun to`rtinchi yili davomida atigi 12 
ming so`m talab etiladi. Bu summani to`rtinchi yilda ko`zda tutilgan daromadlar 
summasi (54 ming so`m) ga teng bo`lib, shu yil uchun xarajatlarning qoplanish 
muddati 0,22 yilga ega bo`lamiz. Shunday qilib, xarajatlarni qoplash muddati 3,22 
yilni (3,0 Q 0,22) tashkil etadi.
Investitsiyalarni tahlil qilishning bunday usuli oddiyligi va aniqligi bilan ajralib 
turadi. Uning qulayligi yana shundaki, agar investitsiya yo`l qo`yiladigan muddatda 
qoplanishi nuqtai nazaridan baholanganda, u investitsiya ning qaltisligi haqida ham 
aniq tasavvurga ega bo`lishga yordam beradi. Shu boisdan, bunday hisob-kitob 
investitsiyani baholashning eng mukammal usullariga foydali qo`shimcha bo`la oladi. 
Chunki ular, ko`pincha, kutilishi mumkin bo`lgan iqtisodiy inqiroz xavfini unchalik 
yaqqol ifodalay olmaydi.
Bu usulning ham o`ziga yarasha kamchilik va nuqsonlari bor, albatta. 
Birinchidan, u pulning vaqt davomida qiymat o`zgarishini hisobga olmaydi. 
Ikkinchidan, yuqorida keltirilgan formulada investitsiya to`liq qoplangandan keyin 
tushadigan daromadlar ham ko`rsatilmagan. Zero, yangi fondlar undan keyin ham 
ishlatiladi. Shu sababli, ushbu kamchiliklarni hech bo`lmaganda qisman bartaraf etish 
uchun, xarajatlarni qoplash muddatini so`mning bugungi va kechagi qiymati 
o`rtasidagi farqni hisobga olgan holda qo`llash maqsadga muvofiqdir.
Pullar yoki sarflangan mablag`larning bugungi va kechagi qiymatlari 
o`rtasidagi farqni hisobga olish uchun investitsiyalarning qoplanishi hisob-kitob 
qilinayotganda kelgusidagi daromadlar diskontlash koeffitsiyentlariga ko`paytiriladi. 
Diskont koeffitsiyentlari quyidagi formula orqali hisoblanadi: