Qul Ubaydiy tuyuqlari taxlili

УБАЙДИЙ
АСАРЛАРИДАН НАМУНАЛАР

УБАЙДУЛЛАХОН, Убайдулла Султон, Убайдий (тўлиқ исми: Абулғозий Убайдуллоҳ Баҳодирхон ибн Маҳмуд Султон ибн Шоҳ Будоғ Султон ибн Абулхайрхон) (1486, Хоразмнинг Вазир шаҳри яқинидаги Тирсак мавзеси — 1540.17.3, Бухоро) — Бухоро хони (1533—40), шоир. Шайбонийлар сулоласидан. Муҳаммад Шайбонийхоннинг жияни, Маҳмуд Султоннинг ўғли. Отасининг илтимосига кура, унга Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор ўз исмини берган. Тасаввуф бўйича дастлабки сабоқни отасининг
пири Мавлоно Муҳаммад Қозидан олган. Убайдуллохонга ўз даврининг машҳур уламолари Фазлуллоҳ ибн Рўзбеҳон, Махдуми Аъзам, Мавлоно Муҳаммад Азизон, Мавлоно Хожа Муҳаммад Садр ва бошқалар устозлик қилган. Хусусан, унга давлат арбоби ва саркарда амир Абдулла Яманий (Бухорода Мир Араб номи б-н машҳур бўлган) ҳарбий санъатдан сабоқ берган ва ўзига мурид қилиб олган.
Хоразм ва Бухоро ҳокими бўлган отаси Маҳмуд Султон Қундузда вафот этгач (1504), унга Ўрусбек Дўрмон (1512 й. Кўли Маликда бўлган жангда ўлдирилган) оталиқ қилиб тайинланган. Убайдуллохон амакиси Шайбонийхоннинг Хоразм (1505), Балх (1506), Ҳирот ва Машҳад (1507)га қилган ҳарбий юришларида қатнашган. Дастлаб сафавийлар қўшинининг Мовароуннаҳр ичкарисига бостириб киришидан чўчиган Убайдий ва Муҳаммад Темур Султон (Шайбонийхоннинг ўғли) шоҳ Исмоил Аввал (Исмоил I) б-н элчилар алмашиб, сулҳ тузишга уринганлар. Шайбонийлар сулоласининг хони Кўчкунчихоникнг асосий ноиби (1510 й.дан) ва Бухоро ҳокими (1504 й.дан) сифатида Убайдуллохон душманга қарши курашга отланган. 1511 й.да бўлган жангда енгилган Убайдуллохон ва Кўчкунчихон, Самарқанд ҳокими Суюнчхўжахон, шунннгдек, Муҳаммад Темур Султон ва Жонибек Султон ўз яқинлари б-н Туркистон шаҳрига чекинадилар.
1512 йил 28 апрелда Кўли Малик жангида Убайдуллохон ғалаба қозониб, Бухоро ва Самарқандни эгаллайди. 1512 йил баҳорида Убайдуллохоннинг шижоати натижасида Мовароуннаҳр яна шайбонийлар қўлига ўтди. Бироқ Исмоил Аввал юборган Нажми Соний бошчилигидаги 60 минг кишилик сафавийлар қўшинига суянган Бобур 1512 йил кузида Ғузор ва Қаршини эгаллайди. Нажми Соний қўшини Ғиждувонни қамал қилишга киришди. Убайдуллохон ва Жонибек Султон Карманага; Кўчкунчихон ва Темур Султон Миёнколга чекиниб, ҳал қилувчи жангга тайёргарлик куришади. 1512 й. 24 ноябрида Ғиждувон жангида Убайдуллохон бошчилигидаги қўшин ғалаба қозонган.
1513 й. январида Убайдуллохон бошчилигидаги қўшин Хуросонга ҳарбий юришлар қилиб, сафавийларга кучли зарбалар берди. 1513 й. 11 мартда Убайдуллохон Марвни эгаллайди. Бу орада Хоразмни ҳам эгаллаб, ўғли Абдулазизхонни ҳоким қилиб тайинлайди. Узоқ давом этган ҳарбий тўқнашувлардан сўнг Машҳад, Ҳирот (1529) ва б. шаҳарлар эгалланди. Убайдуллохон Ҳиротдаги мураккаб вазиятни тартибга солиш (бу ерда шиаларнинг таъсири кучайиб кетган эди) ва унинг Бухоро б-н алоқаларини мустаҳкамлашга катта эътибор қаратган. Кучкунчихон вафот этгач, унинг ўғли Абу Саидхон даврида ҳам Убайдуллохон ноиблик вазифасида қолган.
1533 й.да Абу Саидхон вафотидан сўнг, туркий анъанага биноан султонлар ичида энг ёши улуғи Убайдуллохон Бухорода шайбонийлар сулоласининг хони қилиб кўтарилган. Пойтахт ҳам Самарқанддан Бухорога кўчирилиб, давлатнинг номи расмий равишда Бухоро хонлиги деб аталган. Убайдуллохон ҳукмронлиги даврида Бухоронинг сиёсий, иқтисодий ва маданий марказ сифатидаги мавқеи кучайди. Бухорода Мир Араб мадрасаси, Мирак Сайд Ғиёс боғи, Кўҳак (Зарафшон) дарёси устида Меҳтар Қосим кўприги ва б. иншоотлар қурилди.
Убайдуллохон яссавия ва нақшбандия тариқатларига эътиқод қилиб, шайх сифатида муридлар ҳам тарбиялаган. Убайдуллохон «Убайдий», «Қул Убайдий», «Убайдуллоҳ» тахаллуслари билан ўзбек, форс ва араб тилларида ижод қилган. Унинг учала тилдаги девонларини ўз ичига олган куллиёти кейинчалик Мир Ҳусайн ал-Ҳусайний томонидан кўчирилган (1583). Убайдуллохоннинг туркий девонида 310 ғазал, 430 рубоий, 11 туюқ,18 маснавий, 7 муаммо, 2 ёр-ёр мавжуд. Шунингдек, девондан диний-тасаввуфий ва ахлоқий-дидактик руҳдаги «Омонатнома», «Шавқнома», «Ғайратнома», «Сабрнома» манзумалари ўрин олган. Форсий девонида эса 163 ғазал, 418 рубоий, 7 қитъа, 1 фард, 1 маснавий, 1 таржеъбанд ва 3 муаммо бор. Араб тилидаги мероси 35 га яқин ғазал, қитъа ва фардлардан иборат. Убайдий Аҳмад Яссавий асос солган ҳикматнавислик анъанасини ривожлантирган. Ундан 1786 байтдан иборат 220 дан ортиқ ҳикмат етиб келган. Унинг ижодида диний-тасаввуфий ғоялар етакчилик қилади.
Убайдий ўзбек ва форс адабиётидаги йирик рубоийнавислардан ҳисобланади. Унинг 2 тилдаги рубоийлари 850 га яқин. Хусусан, ўзбек адабиётида рубоийнинг Бобурдан кейинги тараққиёти Убайдий номи б-н боғлиқ. Шоир шеърларида ўзбек тилининг бой имкониятларидан, ўзига хос хусусиятларидан маҳорат б-н фойдаланган.
Убайдуллохон Бухоро яқинида жойлашган Баҳоуддин мажмуасидаги Дахмаи шоҳон (Шохлар дахмаси)даги шайбонийлар хилхонасида дафн этилган. Унинг куллиёти ягона нусхада Ўзбекистон ФА Шарқшунослик ин-тининг қўлёзмалар фондида (инв. №8931), «Девони Убайдуллохон» қўлёзмаси Туркиянинг Нури Усмония кутубхонасида (инв. №4904), «Масоил уссалот» номли терма баёзи Кўниёдаги Иззатқуюн хусусий кутубхонасида сакланади.
Убайдуллохон ҳақида Фазлуллоҳ ибн Рўзбихон Исфаҳонийнинг «Меҳмонномайи Бухоро», Ҳасанхожа Нисорийнинг «Музаккири аҳбоб», Мирзо Муҳаммад Ҳайдарнинг «Тарихи Рашидий», Ҳофиз Таниш ал- Бухорийнинг «Абдулланома» асарларида маълумотлар мавжуд. Убайдийнинг «Вафо қилсанг» тўплами 1994 йили нашр этилган.
ТУЮҚЛАР
Кирсанг, эй жону жаҳоним тушгасен,
Лутф этиб кўнглум уйига тушгасен,
Келайин дединг тонг отқач келмадинг,
Бу дағи хуштурки, келсанг тушга сен.
* * *
Сўғд ичинда ўлтурубдур ёбулар,
Ёбуларнинг минган оти ёбулар,
Ёбуларнинг илгидин эл тинмади,
Ё булар турсун бу йерда, ё булар.
* * *
Эй муҳиблар жаннат ўлсун дорингиз,
Ёр бўлсун душман учун дорингиз,
Солсангиз йўл байтул аҳзоним сори,
Бир фақире бор эди деб дорингиз.
Mumtoz adabiyotimizning ulug‘ siymolaridan bo‘lmish Ubaydiy hali hanuz o‘zining butun salohiyati bilan bizga ravshan bo‘lmay qolayotgan shoirlardan biridir. Biz hamon uning qalamining kuchi-yu adabiyotimizda tutgan munosib mavqe’idan bexabar qolmoqdamiz. Ona tilimiz shiddati va qudrati uning asarlarida nechog‘lik namoyon bo‘lganining o‘zigina Ubaydiyning tengsiz ijodkor ekanini anglatadi.
Dashti Qipchoqdagi o‘zbeklar davlatining asoschisi Abulxayrxonning evarasi, Buxoro hokimi Mahmud Sultonning o‘g‘li Ubaydullo Bahodirxon XVI asr Movarounnahr adabiy-madaniy hayotida katta o‘rin tutgan mashhur ijodkorlardan biridir. Xoja Ubaydulloh Ahror Valiydek buyuk pir bu o‘g‘longa o‘zining muborak ismini bergan, xojaning shogirdi — Mir Arab nomi bilan mashhur bo‘lgan Amir Abdulla Yamaniy murshidlik qilgan. Ubaydiyning o‘zi ham so‘fiy shayx — naqshbandiy edi. Ayni paytda, u Ahmad Yassaviyga ergashib, hikmatlar yozgan. Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida yozganidek: “Uning davri va xalofati zamonida Movarounnahr, xususan, Buxoro viloyati gullab-yashnadi”.
Ubaydulloxon donishmand davlat arbobi va jasur sarkarda bo‘libgina qolmay, zamonasining “barcha fazilatlar bilan bezangan” (Mirzo Haydar) har jihatdan yetuk kishisi edi. U “she’r ilmlarida sohibi fan” (Hasanxoja Nisoriy) bo‘lib, o‘zbek, fors-tojik va arab tillarida qalam tebratgan iste’dodli zullisonayn shoir, Qur’on mutolaasini osonlashtirish uchun turkiy tilda “At-tajvid” risolasini yaratgan ilohiyot olimi, shariat qonunlari bo‘yicha maxsus kitob bitgan faqih, yetti xil husnixatda yoza oladigan, xususan, nastaliqni juda go‘zal ko‘chiradigan xattot, Qur’onni tajvid bilan qiroat qiladigan hofizi Qur’on, musiqa ilmida va ashulada mohir san’atkor ham edi.
Ubaydiy nafaqat turkiy, balki forsiy adabiyotda ham zabardast ruboiynavislardan hisoblanadi. Bu ruboiylarda islom va iymon ulug‘lanib, tasavvuf va futuvvat g‘oyalari targ‘ib qilinadi, ilohiy va dunyoviy ishq tarannum etilib, Olam va Odam to‘g‘risidagi falsafiy mulohazalar ifodalanadi. Ular orasida zamonadan, charxu falakdan shikoyat, pand-nasihat ruhidagi, tarjimai hol xarakteridagi ruboiylar ham anchagina. Ubaydiy ruboiylari dunyoning barcha pastu balandini ko‘rgan, hayotning butun achchiq-chuchugini totgan, inson fe’lining turfa tuslanishlarini obdan o‘rgangan, ilmi zohir va ilmi botinni o‘zida mujassam etgan olim va orif insonning qalbidan qaynab chiqqan hikmatlardir.

Ubaydiy
ASARLARIDAN NAMUNALAR

UBAYDULLAXON, Ubaydulla Sulton, Ubaydiy (to’liq ismi: Abulg’oziy Ubaydulloh Bahodirxon ibn Mahmud Sulton ibn Shoh Budog’ Sulton ibn Abulxayrxon) (1486, Xorazmning Vazir shahri yaqinidagi Tirsak mavzesi — 1540.17.3, Buxoro) — Buxoro xoni (1533—40), shoir. Shayboniylar sulolasidan. Muhammad Shayboniyxonning jiyani, Mahmud Sultonning o’g’li. Otasining iltimosiga kura, unga Xoja Ubaydulloh Ahror o’z ismini bergan. Tasavvuf bo’yicha dastlabki saboqni otasiningpiri Mavlono Muhammad Qozidan olgan. Ubaydulloxonga o’z davrining mashhur ulamolari Fazlulloh ibn Ro’zbehon, Maxdumi A’zam, Mavlono Muhammad Azizon, Mavlono Xoja Muhammad Sadr va boshqalar ustozlik qilgan. Xususan, unga davlat arbobi va sarkarda amir Abdulla Yamaniy (Buxoroda Mir Arab nomi b-n mashhur bo’lgan) harbiy san’atdan saboq bergan va o’ziga murid qilib olgan.
Xorazm va Buxoro hokimi bo’lgan otasi Mahmud Sulton Qunduzda vafot etgach (1504), unga O’rusbek Do’rmon (1512 y. Ko’li Malikda bo’lgan jangda o’ldirilgan) otaliq qilib tayinlangan. Ubaydulloxon amakisi Shayboniyxonning Xorazm (1505), Balx (1506), Hirot va Mashhad (1507)ga qilgan harbiy yurishlarida qatnashgan. Dastlab safaviylar qo’shinining Movarounnahr ichkarisiga bostirib kirishidan cho’chigan Ubaydiy va Muhammad Temur Sulton (Shayboniyxonning o’g’li) shoh Ismoil Avval (Ismoil I) b-n elchilar almashib, sulh tuzishga uringanlar. Shayboniylar sulolasining xoni Ko’chkunchixonikng asosiy noibi (1510 y.dan) va Buxoro hokimi (1504 y.dan) sifatida Ubaydulloxon dushmanga qarshi kurashga otlangan. 1511 y.da bo’lgan jangda yengilgan Ubaydulloxon va Ko’chkunchixon, Samarqand hokimi Suyunchxo’jaxon, shunnngdek, Muhammad Temur Sulton va Jonibek Sulton o’z yaqinlari b-n Turkiston shahriga chekinadilar.
1512 yil 28 aprelda Ko’li Malik jangida Ubaydulloxon g’alaba qozonib, Buxoro va Samarqandni egallaydi. 1512 yil bahorida Ubaydulloxonning shijoati natijasida Movarounnahr yana shayboniylar qo’liga o’tdi. Biroq Ismoil Avval yuborgan Najmi Soniy boshchiligidagi 60 ming kishilik safaviylar qo’shiniga suyangan Bobur 1512 yil kuzida G’uzor va Qarshini egallaydi. Najmi Soniy qo’shini G’ijduvonni qamal qilishga kirishdi. Ubaydulloxon va Jonibek Sulton Karmanaga; Ko’chkunchixon va Temur Sulton Miyonkolga chekinib, hal qiluvchi jangga tayyorgarlik kurishadi. 1512 y. 24 noyabrida G’ijduvon jangida Ubaydulloxon boshchiligidagi qo’shin g’alaba qozongan.
1513 y. yanvarida Ubaydulloxon boshchiligidagi qo’shin Xurosonga harbiy yurishlar qilib, safaviylarga kuchli zarbalar berdi. 1513 y. 11 martda Ubaydulloxon Marvni egallaydi. Bu orada Xorazmni ham egallab, o’g’li Abdulazizxonni hokim qilib tayinlaydi. Uzoq davom etgan harbiy to’qnashuvlardan so’ng Mashhad, Hirot (1529) va b. shaharlar egallandi. Ubaydulloxon Hirotdagi murakkab vaziyatni tartibga solish (bu yerda shialarning ta’siri kuchayib ketgan edi) va uning Buxoro b-n aloqalarini mustahkamlashga katta e’tibor qaratgan. Kuchkunchixon vafot etgach, uning o’g’li Abu Saidxon davrida ham Ubaydulloxon noiblik vazifasida qolgan.
1533 y.da Abu Saidxon vafotidan so’ng, turkiy an’anaga binoan sultonlar ichida eng yoshi ulug’i Ubaydulloxon Buxoroda shayboniylar sulolasining xoni qilib ko’tarilgan. Poytaxt ham Samarqanddan Buxoroga ko’chirilib, davlatning nomi rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb atalgan. Ubaydulloxon hukmronligi davrida Buxoroning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaz sifatidagi mavqei kuchaydi. Buxoroda Mir Arab madrasasi, Mirak Sayd G’iyos bog’i, Ko’hak (Zarafshon) daryosi ustida Mehtar Qosim ko’prigi va b.inshootlar qurildi.
Ubaydulloxon yassaviya va naqshbandiya tariqatlariga e’tiqod qilib, shayx sifatida muridlar ham tarbiyalagan. Ubaydulloxon «Ubaydiy», «Qul Ubaydiy», «Ubaydulloh» taxalluslari bilan o’zbek, fors va arab tillarida ijod qilgan. Uning uchala tildagi devonlarini o’z ichiga olgan kulliyoti keyinchalik Mir Husayn al-Husayniy tomonidan ko’chirilgan (1583). Ubaydulloxonning turkiy devonida 310 g’azal, 430 ruboiy, 11 tuyuq,18 masnaviy, 7 muammo, 2 yor-yor mavjud. Shuningdek, devondan diniy-tasavvufiy va axloqiy-didaktik ruhdagi «Omonatnoma», «Shavqnoma», «G’ayratnoma», «Sabrnoma» manzumalari o’rin olgan. Forsiy devonida esa 163 g’azal, 418 ruboiy, 7 qit’a, 1 fard, 1 masnaviy, 1 tarje’band va 3 muammo bor. Arab tilidagi merosi 35 ga yaqin g’azal, qit’a va fardlardan iborat. Ubaydiy Ahmad Yassaviy asos solgan hikmatnavislik an’anasini rivojlantirgan. Undan 1786 baytdan iborat 220 dan ortiq hikmat yetib kelgan. Uning ijodida diniy-tasavvufiy g’oyalar yetakchilik qiladi.
Ubaydiy o’zbek va fors adabiyotidagi yirik ruboiynavislardan hisoblanadi. Uning 2 tildagi ruboiylari 850 ga yaqin. Xususan, o’zbek adabiyotida ruboiyning Boburdan keyingi taraqqiyoti Ubaydiy nomi b-n bog’liq. Shoir she’rlarida o’zbek tilining boy imkoniyatlaridan, o’ziga xos xususiyatlaridan mahorat b-n foydalangan.
Ubaydulloxon Buxoro yaqinida joylashgan Bahouddin majmuasidagi Daxmai shohon (Shoxlar daxmasi)dagi shayboniylar xilxonasida dafn etilgan. Uning kulliyoti yagona nusxada O’zbekiston FA Sharqshunoslik in-tining qo’lyozmalar fondida (inv. №8931), «Devoni Ubaydulloxon» qo’lyozmasi Turkiyaning Nuri Usmoniya kutubxonasida (inv. №4904), «Masoil ussalot» nomli terma bayozi Ko’niyodagi Izzatquyun xususiy kutubxonasida saklanadi.Ubaydulloxon haqida Fazlulloh ibn Ro’zbixon Isfahoniyning «Mehmonnomayi Buxoro», Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob», Mirzo Muhammad Haydarning «Tarixi Rashidiy», Hofiz Tanish al- Buxoriyning «Abdullanoma» asarlarida ma’lumotlar mavjud. Ubaydiyning «Vafo qilsang» to’plami 1994 yili nashr etilgan.