Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

Savol va topshiriqlar:

1. Sobitjonning ota jasadini shu yеrning o‘ziga ko‘mib qo‘ya qolishga urinishi sababini izohlang. Uning marhum vasiyatiga bеparvoligi nimadan еb o‘ylaysiz?

2. Edigеyning jasadni Ona Bayit mozoriga qo‘yishga astoydil urinishi zamirida qanday ma’naviy-axloqiy asos bor dеb o‘ylaysiz?

3. Sobitjon bilan ko‘rishib yig‘lagan Edigеyning kеyinroq o‘zini ahmoq dеb yozg‘irishi sababini izohlang.

335

4. 
   Edigеyning: “Modomiki, ularga o‘lim ahamiyatsiz ekan, dеmak, ular hayotning ham qadr-qimmatiga yеtishmaydi. Unday
   

bo‘lsa, yashashdan maqsad nima, ular nima uchun yashayap-tilar?” — dеgan o‘ylari xususida mulohaza yuriting.
5. Edilboy bilan Sobitjon suhbatini qayta o‘qib, izohlang.

Suhbatdoshlar ma’naviyatini baholang.

6. Ko‘mish marosimida ayoli va bolalarining qatnashmayotganidan _{http://eduportal}Sobitjonnеgaxijolatbo‘lmayapti,dеbo‘ylaysiz?

7. Odatda tili achchiq Edigеyning Sobitjonga qattiq gapirib yubor-­ magani sababi haqida o‘ylab ko‘ring.

Bu voqеa jungjanglar Sario‘zak dash la ini egallab olish va aholini qullikka solish maqsadida tub xalqlar bilan tinim-siz urush olib borgan zamonlarda yuz bеrgan edi. O‘z yеrlari-dan ayrilishni istamagan mahalliy qabilalar tinimsiz kurash olib borishar­, katta-kichik janglar orasida tinch damlar ham bo‘lar-di. Nayman ona fojiasi ayni sh nday tinch kunlarning birida bo‘lgandi...
Ona Bayit qabristonining o‘z tarixi bor. Rivoyatga ko‘ra, o‘tgan zamonlarda Sario‘zakni bosib olgan jungjanglar asirga tushgan jang-chilarga nisbatan b had shafqatsizlik qilishar ekanlar. Ular kezi kelib bunday tutqunlarni qo‘shni o‘lkalarga qul qilib sotib yuborishar ekan. Bu tutqunning omadi kelgan hisoblanar ekan. Chunki sotib yubo-rilgan qul ertami-kechmi, bir kuni o‘z vataniga qochib ketishi mum-kin ekan-da. Jungjanglarning qo‘l ostida tutqun bo‘lib qolganlarning es sho‘ri qurir ekan. Ular mahkumning boshiga teri qalpoq tortish yo‘li bilan dahshatli bir tarzda qiynab, uning xotirasini yo‘qotar ekan-lar. Odatda bunday jazoga jangda asir tushgan yosh yigitlar giriftor bo‘lishardi. Avvaliga jungjanglar tutqunning sochini dastlab o‘ngidan, so‘ngra teskarisidan taqir qirib tashlashadi. Sartaroshlik marosimi tugagach, jungjanglarning chapdast qassoblari kattakon bir tuyani so‘yib, terisini shila boshlaydilar. Ularni birinchi navbatda, eng qalin va eng og‘ir bo‘lgan bo‘yin terisini ajratib bo‘laklarga bo‘lishar, hovur­i

336

chiqib turgan yopishqoq terisini shu zahotiyoq hozirda suzuvchilar ki-yadigan qalpoqcha singari tutqunning yangi qirilgan taqir boshiga kiy­ gizib qo‘yishardi. Mana shu teri qoplash deyiladi. Bunday qiynoqqa duchor etilgan qul yo dahshatli azoblarga bardosh berolmay o‘lib ketar, yo xotirasidan umrbod mahkum etilib, o‘tmishini eslay olmay-

digan qulga – manqurtga aylanib qolar edi. Bitta tuyaning bo‘yin terisi _{http://eduportal}besh-oltitaqalpoqqayetadi.Qalpoqqoplangandanso‘nghaokatga mahkum etilgan har bir qul qiynalganda boshini yerga tegiza o masin

uchun bo‘yniga yog‘och bo‘yinturuq bog‘lashardi. Shu fozda ular­ ning yurakni ezuvchi, quloqni qomatga keltiruvchi dod-f ryod ri eshi­ tilib qolmasin, deb odamlardan yiroqqa, suvsiz, yemishsiz, kimsasiz yaydoq dalaga oyoq-qo‘llarini bog‘liq holda jazi ama of ob tig‘iga eltib tashlar edilar. Bu qiynoqlar bir necha kun dav m e a di. Kerakli joy-larga soqchilar qalin qo‘yilib, asirlarning qabilad shla i ularni qutqa­ rishga kelib qolishsa, o‘tkazmaslik uchun ch ra-tadbir ko‘rib qo‘yilgan edi. Biroq qutqarishga urinishlar juda kam b ‘lardi, chunki ochiq da-lada qilt etgan sharpa darhol sezilib qolardi. Buning ustiga jungjang­ lar falonchini manqurt qilishibdi degan xabar tarqalgan taqdirda tutqunning eng yaqin biro arlari ham ni qutqazishga yoki pul eva-ziga qaytarib­ olishga urinmayoq qo‘yardilar, chunki bu o‘sha odam­ ning quruq jasadinigina qaytarish egan so‘z edi. Faqat rivoy­atlarda Nayman ona nomi bilan mashhur bo‘lib ketgan ayolgina o‘z o‘g‘lining bu taxlit achchiq qismati bilan murosa qila olmadi. Sario‘zak afsonasi shu haqda. Ona Bayit – Onayizor makoni qabristonining nomi shun-dan kelib chiqqan.

Dalaga tashlangan asirlarning ko‘pi Sario‘zak quyoshi tig‘ida dahshatli qiynoqlarga bardosh berolmay halok bo‘lgan. Besh-oltita manqur dan bitta yoki ikkitasigina tirik qolgan. Boshqalari ochlikdan emas, ha o tashnalikdan ham emas, kallaga qoplangan terining qu­ yos issig‘ida qovjirab, qoq miyani chidab bo‘lmas darajada siqishi na ijasida jon taslim qilar edilar. Olov purkab turgan quyosh ostida teri qalpoq shafqatsiz ravishda torayib, qulning qirilgan boshini temir c ambarak singari jingirtob qilib qisardi. Oradan bir kun o‘tishi bilan jabrdiydalarning taqir boshida soch nish ura boshlaydi. Osiyoliklarga xos tikanday tik dag‘al sochlar ba’zida xom terini teshib chiqardi, ko‘p

22–Adabiyot, 9- sinf. ₃₃₇

hollarda esa chiqishga yo‘l topolmay yana qaytadan qayrilib, bosh terisiga qarab o‘sardi va avvalgidan ham battar azob berardi. So‘nggi sinov davomida tutqunlar es-hushlarini butunlay yo‘qotardilar. Oradan besh kun o‘tgachgina jungjanglar kelib tutqunlardan qay biri tirik qol-ganini ko‘zdan kechirardi. Aqalli bitta tutqun tirik qolgan bo‘lsa ham, maqsadga erishilgan hisoblanardi.

Bunday qulni qiynoqdan bo‘shatib, suv berib, asta-sekin k ch-
http://eduportal
ga kiritib, oyoqqa turg‘izishardi. Biroq u endi baribir odam sanog‘idan
chiqardi, zo‘rlab es-hushidan judo etilgan qul – m nqurtga aylanar-
di, xuddi shuning uchun ham bunday qul o‘n		sog‘ om tutqun quldan
ko‘ra qimmatroq turardi. Hatto shunday qonun-qoida h m bor edi-
ki, o‘zaro to‘qnashuvda o‘ldirilgan bitta manqu		uchun boshqa erkin
tutqunga nisbatan uch baravar ortiq haq undi ib olinardi.
Manqurt o‘zining kim	ekanini, qaysi u ug‘-aymoqdan		ekani-
ni, ismini, bolalik kezlarini,	ota- nasining kimligini butunlay		yoddan

chiqargan bo‘lib, o‘zining odamligini ham unutib yuboradi. O‘zining in-soniy qadr-qimmatini idrok etolmagan manqurt xo‘jalik ishlari nuqtayi nazaridan bir qancha fazilatlarga ega edi. U notavon va zabonsiz bir maxluq bo‘lgani uchun ham m tlaqo itoatkor va beozor. Qochaman-qo‘yaman degan xayol ning t shiga ham kirmaydi. Quldor uchun eng dahshatli narsa – qulning isyoni. Har bir qul siymosida isyonkor ruh yashiringan. Yolg‘iz manqurtgina bundan mustasno, isyon ko‘ta­ rish, bo‘yin tovlash unga butunlay yot. Bunday tushunchalar unga be-gona! Unga soqchi qo‘yishga, ayniqsa, buzuq niyatli kishi sifatida un-dan gumonsirashga hojat yo‘q, manqurt xuddi it kabi faqat o‘z egasini taniydi. Boshqalar bilan ishi yo‘q. Uning fikri-zikri qorin to‘yg‘azish-da, shundan boshqa tashvishi yo‘q. Ammo o‘ziga topshirilgan ish-ni o‘ylamay-netmay, o‘lar-tirilariga qaramay muqarrar bajo keltiradi. Manqurtlar, odatda, eng past, eng og‘ir ishlarni bajarishga majbur eti-ladilar yoki bo‘lmasa, ularga eng zerikarli, eng mashaqqatli, ovsarlar-cha sabr-toqat talab etiladigan mashg‘ulotlar topshirilar edi. Kimsasiz S rio‘zak yaylovlaridagi tuyalar podasidan bir qadam ham nariga jil-masdan yakka-yu yolg‘iz yashashga mahkum etiladigan manqurtgina

z b-uqubatlarga chiday olishi mumkin edi! Birgina manqurtning o‘zi bunday olis joylarda bir qancha tuyachining o‘rnini bosa olardi. Bor-

338

yo‘g‘i niyati — qorni to‘ysa. Shunda u qishin-yozin demay, yolg‘izlik azobiga ham, boshqa har qanday mahrumliklarga ham parvo qilmay, tinimsiz ishlayveradi. Xo‘jayinning amri manqurt uchun farz ham qarz. Uning o‘ziga esa xo‘rak-u dashti biyobonda muzlab qotib qolmaslik uchun kifoya qiladigan ust-bosh bo‘lsa bas. Bo‘lak hech narsani talab qilmaydi.


_{http://eduportal}Insonninginsonlikfazilati,yaratilgandabirgayaratiib,o‘ganda

yana bir o‘zi bilan birga ketadigan va boshqa mavjudot ardan ajratib turadigan birdan-bir noyob fazilati — xotirasi, aql-idroki bo‘ sa-yu, uni tag-tomiri bilan yulib olsalar, axir bu qanday bedodlik!? Und n ko‘ra tutqunning qalbini poralab, istagancha ziyon-zahm ye k zib, o‘lim-ga mahkum etishlari yoki bo‘lmasa, bir yo‘la boshid n judo ets , yuz chandon yaxshi emasmi? O‘zlarining mudhish a ixida xiyonatkor si-fatida shuhrat qozongan ko‘chmanchi jungjanglar eng muqaddas narsa – insonning muqaddas insoniylik m hiyatiga ham chang sol-dilar. Ular qullarni jonli xotiradan mahrum etish y ‘lini o‘ylab topdilar, shu bilan bani odam zotiga aql bovar qiladigan va bovar qilmaydigan yovuzliklar orasida eng qabih jinoyatga qo‘l urdilar.

Balki, shu bois an ir, manq rtga aylantirilgan o‘g‘lining g‘am-g‘ussasi olovida qov rilgan Nayman ona shunday zikr qildi: “Bo‘talog‘im, seni xotirang an ju o etayotganlarida, boshingga ko‘rin-mas teriqalpoq o‘rnatib s-hushingdan ajratayotganlarida, yong‘oq ch qadigan qisqichd k boshingga kiydirilgan tuyateri asta-sekin qu-rib qovjirab, bosh chanog‘ingni jingirtob qilib siqayotganida, dahshatli q ‘rquvdan ko‘zlaring kosasidan irg‘ib chiqqanida, Sario‘zak dashti­ ning dudsiz otashi o‘lim talvasasi bilan olishib, labingni ho‘llash-ga ham yer-u ko‘kdan bir tomchi suv topolmay tashnalik azobida qovrilayo ganingda, hatto borliqqa hayot baxsh etuvchi xurshidi olam senga so‘qir, balo-qazo bo‘lib, dunyodagi jamiki yulduzlar qaro zulmat bo‘lib ko‘ringandir?...

Tulporim, qiynoqlardan mayib-majruh bo‘lgan aql-idrokingga mangu tun choyshabi yopilayotganda, xotirang rishtalari zo‘rlik bilan yulib-sitib olinib, o‘tgan umring bilan seni bog‘lab turuvchi halqalar-dan, jon talvasasida o‘zingni har yon urib ona nigohini, yoz kunlari qirg‘og‘ida sen o‘ynab yurgan tog‘ jilg‘asining shovullashini unutayot-

339

ganingda, shuuringni parchalab, xotirangdan o‘z nomingni, otangning­ nomini o‘chirib tashlayotganlarida, atrofingdagi sen bilan unib-o‘sgan

odamlarning chehralari so‘nayotganida va senga uyalib, iymanib ta-bassum qilayotgan mahbubaning jamoli qorong‘ulashayotganida

xotirasizlik jariga qular ekansan, o‘z vujudida homila paydo etishga
jur’at etib va shu mudhish kun uchun seni yorug‘ dunyoga tavall d
toptirgan onayizoringga la’natlar yog‘dirgandirsan?..”
	http://eduportal