Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

va Zlk. 185
tosh ayol) eri o'rta yoshli edi. Biz to'xtadik va yovvoyi tosh matronaning elegiyasini tingladik. Biz bu so'zlarni eshitmadik - faqat ba'zida "Oh!" va "koki!" bizga aniq yuborildi . ­Ilgari bu qo'shinda bo'lgan bir qirg'iz ilgari eshitgan va ulardan bir nechta oyatlarni aytdi. biz bu qo'shiqlarning tabiati haqida xulosa chiqarishimiz mumkin [...]
Yigitning umumiy tabiati ⁴³ - uning taqdiri nima bo'lishidan Xudoga shikoyat qilish va marhumga uning kundalik va tabiiy ehtiyojlarini kim qondiradi, kim etik tikadi, kim u bilan tariq bo'tqasini baham ko'radi? va hokazo... ­biz qirg'iz edik, suhbatga kirdik. Mening qirg‘iz sultoni, xon avlodi ekanligimni bilishgach, ­ishonchlari ortdi, keksalar esa mening ozg‘in ­badanimga, qizarib ketgan yuzimga ishtiroki bilan qarab, bechora, onamni sog‘ingandirman, degan asosli xulosaga kelishdi. Menga o'xshagan olis yurtda uxlay oladigan, choyshablarini zerikarli begona ­hasharotlardan tozalay oladigan bolakayning afsusda edilar. Ularning so'nggi sodda so'zlari meni kuldirdi ­. "Qanday mehribon va sodda odamlar!" Men o'yladim. Yuz ­ayol menga bir piyola qimiz olib keldi. Uning ko‘rinishi va so‘zlarida shunchalik mehribonlik va g‘amxo‘rlik bor ediki, men ­bir zumda kosani to‘kib tashladim, shunchaki uni mamnun qilish uchun.
Qo'shni qishloqda ular allaqachon bizni kutishgan. Bir necha kishi meni sultondek “allayar” ⁴⁴ salomlashtirib , avvaliga hayratga solgan iltimosni e’lon qilishdi .­

• 
  Bizda bitta baxtsiz ah bor, deyishdi ular, ­jinlar ( jinlar) tutib, ularni oq suyakli odam haydab chiqarishi mumkinligini eshitdik.
  
• 
  Qanday qilib men bu janoblarni haydab chiqaraman? - Men aytdim.
  
• 
  Bu juda oddiy, deb e'lon qildi qirg'izlar, siz shafqatsizlarcha nopok ma'badni qamchilashingiz kerak (ular bu nom ­bilan kasal tanani nazarda tutgan) va barcha jinlar ketishadi.
  

Murojaatchilarni bularning hammasi safsata, jinlar yo‘qligi, uning kasal ekaniga ishontirishga qancha urinmayin, uni kaltaklash bilan emas, xotirjamlik bilan davolash kerak, ammo hammasi behuda edi. Qirg'izlar mendan shafqatsizlikda gumon qilgandek, norozilik bilan chekinishdi ­: odam bir zarba bilan jinlarni quvib chiqarishi mumkin va buni xohlamaydi. Qiladigan hech narsa yo'q edi. Men ularga bir qirg‘izni sulton qilib tavsiya qildim – ukam. Tavsiya etilgan botir ­qamchi ko‘tarib, Mars qiyofasiga kirib, tezda qishloqqa yugurdi. Bir nechta ­ayollar baxtsiz qurbonni ushlab turishdi. Qirg'izlar ­yig'lab uning oldiga yugurdi va o'z biznesini alohida zavq bilan boshladi. Baxtsiz ayol qichqira boshladi va katta kuch sarflab , ­o'zini yo'qotib, uyga yugurdi. U yana qo'lga tushdi. — Uring, bek! — qichqirdi ­ona. “Ur!” deb takrorladi olomon. Men chiday olmadim, bechora ayachning oldiga o‘zim bordim va qirg‘izlarga uni davolashni man qildim. Comme de raison [o'z-o'zidan ma'lum (frantsuzcha)] bemorning qarindoshlari mening aralashuvimdan norozi bo'lishdi. Hammaning jahldor nigohlari menga qadaldi. Faqat aqldan ozgan ayol ­meni qutqaruvchi sifatida ko'rib, bo'ynimga o'zini tashladi va meni turli xil ­nozik ismlar bilan chaqirdi:
⁴⁵ jLSoaJI
Hamma tinchilgach, bemorni tekshira boshladim. Ko'rinishidan, u 15 yoshdan oshmagan edi, garchi ikki ipli ortiqcha oro bermay uning turmushga chiqqanligini aytdi. U juda yaxshi edi. Katta qora ko'zlar kimnidir izlayotgandek, o'ziga xos og'riqli jo'shqinlik bilan har tomonga aylanib yurardi. Yuzi oqarib ­, ozg‘in edi. Bularning barchasiga qaramay, u juda yaxshi edi. Uning egnida ko‘ylagi yo‘q edi, faqat nayzali xalat va pastki ko‘ylagidan tashqari ­: men u bilan gaplashmoqchi bo‘ldim, lekin ­u barcha savollarimga qisqagina, faqat ism-shariflar bilan javob berdi: “Jambek! Chon ota! Kara-jan!” va hokazo - so'ng qo'rqoqlik bilan bir yosh qirg'izga ishora qilib, qo'shib qo'ydi: "Mening oynam... ­sindi... yoqasi yirtilib ketdi..." - va buni aytib, ­ro'molini o'ziga xos shoshqaloqlik bilan yashirdi. hech kim sezmasligi uchun atrofga qara. Keyingi so'roqdan keyin, [men] u aytgan ismlar uning qarindoshlarining ismlari ekanligini bildim. U turmush qurganiga bir yil bo'ldi, eri esa ­barmog'ini ko'rsatgan yosh qirg'iz. Keyin hamma narsa aniq bo'ldi. Eri uni urdi, oynani sindirdi, ko'ylagini yirtib tashladi. Ota-onasining uyida u yagona ­qiz edi, shuning uchun otasining sevimli va ­injiqliklarining to'liq bekasi edi. Erining shafqatsizligidan, despotik munosabatdan u o'zining avvalgi erkinligiga berilib ketdi. Va shuning uchun u doimo ularning ismlarini chaqirdi.
U va yaqinlarini endi sog‘-salomat bo‘lishiga ishontirganimizdan so‘ng, ­eriga boshqa ko‘zgularni sindirmaslikni, xotinini sog‘-salomat ko‘rishni istasa, ko‘ylaklarini yirtmaslikni buyurib, yo‘lga tushdik.
Bizga Buranboy qishlog‘ini ko‘rsatgan joyda, [uni] topolmadik. Biz uzoq vaqt yurdik, qo'shimcha 40 verst qildik va faqat kechqurun biz cho'ponga hujum qildik, u bizni daraga olib bordi, u erda biz eng balandda, ­qor chizig'ida ­qirg'izlarning kechqurun chiroqlarini ko'rdik. Bizga o‘z uyini tikib, choy berib, oxiri qo‘chqor so‘yishdi. Oradan bir qancha vaqt o‘tgach, Buranboyning o‘zi paydo bo‘ldi va odatdagi salom-alikdan so‘ng saribog‘lar haqida umumiy suhbatni boshladi – kimning dardi bo‘lsa, shu haqda gapiradi.

2. 
   iyun. Tulpartosh trakti yaqinidagi Bugʻu Buranbay Bekmuratov urugʻidan ovul manap.
   

Yurt biz uchun baland joyga o'rnatilgan edi, ­shuning uchun ertalab biz balandlikdan kuzata boshladik. Pastda, jarda ­yovvoyi tosh ovullar tarqalib ketgan. Qirg'iz [-Kaisak] ovullarida bo'lgani kabi, odatdagidek shovqin-suron, itlarning hurishi va qimirlatish yo'q edi - hamma narsa chiroyli va o'lik edi. Pastki oʻtovlar maʼlum masofada alohida-alohida turib, yigʻindida aylana hosil qilgan. Ovul ichida ­, uning o‘rtasida ^{46 tulkilar bog‘lanib, sog‘uvchi} toylar, sigirlar, qo‘chqorlar kezib yuribdi [...] O‘tovlar yonida ­bir necha ayollar qurt pishirib o‘tiribdi [ya’ni. e. pishloq]. Men ­manapning uyini ko‘rmoqchi edim. Buranbay avvaliga bahona qildi,
uyining kichkina ekanligini, butun mol-mulkini saribag‘ilar talon-taroj qilganini, ammo tinimsiz duo [ya’ni. e. namoz] meniki uning sabrini yengdi. Buranbay rozi bo‘lib ­, tayyorgarlik ko‘rish uchun bir necha daqiqa vaqt so‘radi. Nihoyat bizni chaqirishdi. Katta ­e’tibor bilan tog‘ etaklariga tushib, xursandchilik ­bilan Buranboyevlar qo‘liga yetib keldim.
Mening kiraverishimda bir necha qirg'izlar uyda o'tirishardi. “Udakob! ¹ [O'rningdan tur!] !t_jybjl fjU-Uy "- deb qichqirdi egasi va o'tirganlar o'rnidan turishdi. Yurtdagi faxriy joyga bordim. Xonim uzun tishli (lablari bor kuchini sarflab, ularni yopmasligi uchun) rang-barang xalat kiygan keksa ayol ­gilam o'rnini bosgan qo'y terisiga o'tirdi. Uning qo'llari iflos edi, sochlari va junlari qoldiqlari bu hurmatli ayolning oldingi mashg'ulotidan dalolat beradi: u lasso to'qigan. Unga bir-ikki og‘iz so‘z aytdim, uning sog‘-salomatligini, chorva mollarining holidan xabar oldim. Bularning barchasiga u boshini qimirlatib javob berdi va har bir qimirlatib, uzun ­tishlarning to'liq qatorini ko'rsatdi. Uning tishlari ko'rinib ­turardi, shekilli, muhtaram ayachning irodasiga qarshi, u tirjayishga umuman moyil emas edi, chunki u tishlarining muqarrar ko'rinishini yashirish uchun doimo xalatining yengini lablariga ko'tarardi. Savollarim ko‘p tashvish uyg‘otayotganini payqab, madamni yolg‘iz qoldirib, uyni ko‘zdan kechira boshladim ­. Uyda bizning qirg'izlardagidek karavot yo'q edi, na ­sandiq, na gilam, bir so'z bilan aytganda, bir uyum kigizdan boshqa hech narsa ­sezilmadi. Eshiklarning o'ng tomonida chiyli bo'linma bor edi. Yurt devori yonida qirg'iz sultonlari singari gilam bilan qoplangan to'g'ri o'ralgan sandiqlar yo'q edi. ­Ularning o'rnida bir uyum namat yotardi. Ularning ustiga chinni [paxta mato] bilan qoplangan bir nechta yostiqlar ­, xuddi ko'rish uchun tashlangan. Mening ostida faqat bitta gilam bor edi, lekin juda yaxshi. Uyda olov issiq, yaqin atrofda o'choq va ikkita cho'yan ko'za ­suv bor edi. Bu orada styuardessa bizning qop -voyage [qo‘l sumkasi (frantsuzcha)] kabi qopdan buzoq terisidan tikilgan ikkita xitoy kosasini chiqarib [va] qimiz quydi. Qirg‘iz xizmatkori ­ichimlikni qabul qildi va o‘zi ichib, bir kosani menga, ikkinchisini Buranboyning o‘ziga olib ^keldi . Buyuk O'rda qirg'izlarimizdan biri tamaki olib chiqdi. Tamakini ko‘rgan styuardessa ­tishlarini yalang‘ochlab, indamay qo‘lini uzatdi. Bizning qirg'izimiz unga juda muloyimlik bilan shox taklif qildi va uning kaftiga bir hovuch tamaki silkitdi .­
O‘z uyimga yetib, orqaga qaytish uchun otlarni egarlashni buyurdim ­: safarimdan maqsadim – qirg‘iz yovvoyi toshini ko‘rish ­– amalga oshdi.
Ayniqsa, Buranbay ketayotganda yordam berdi. Men undan tug'ish, manaplar haqida so'radim va u bularning barchasi oqning buyrug'i bilan qilingan degan xulosaga keldi [ya'ni. e. rus] podshosi ularga mukofotlar berish. Mana shunday taassurotda muhtaram manap menga ot va bir parcha ipak sovg‘a qildi.
belgisiz qo'yib yuborish yaxshi ish emasligini aytadi ­. Men uni sovg'asiz ham, men allaqachon etarlicha taniqli ekanligimga va uning mehmondo'stligini hech qachon unutmasligimga - buni yuragimda saqlashga ishontirdim . ­Biz yaxshi do'stlar bilan xayrlashdik, garchi ikki kundan keyin tushunmovchiliklar yuzaga kelgan bo'lsa-da, nafaqat do'stlar, balki tanishlar o'rtasida ham g'ayritabiiy munosabatlar.
Men Buranboyni eng qulay ruhda qoldirdim ­. Bu fikrni uchratgan ovullar aholisining, ­ayniqsa, ayollarning e'tiborini ko'rsatishi - ular juda qo'llab-quvvatlagani yanada mustahkamladi. Hech narsa istisnosiz - haqiqat adolatli. Men yovvoyi tosh ayach haqida aytganlarim bilan birga, umumiy tartibdan chiqib ketgan bitta holat bor edi. Yovvoyi tosh ­qo'shinning adolatli jinsi uchun maniya bir fitnada, men uyning tepasidan inderunga qarashga beparvolik qildim [ya'ni. ya'ni ayol yarmida], qora ko'zlar bizga qaragan joydan, mening hisob-kitoblarimga ko'ra, ­bu go'zal ayachga tegishli edi. Men aldanmadim. Darhaqiqat, uyda ­ikkita yosh ayol o'tirgan edi, ularning ko'rinishi yomon emas edi, lekin ulardan biri mening dahshatli dahshatimga, ajablanibmi yoki quvonchimga, bilmayman, butun tabiiy go'zalligi bilan edi. Comme de raison, tutgan ­irmik ayach juda, juda uyatli edi, lekin unchalik emas. Birinchi ­qo'rquvdan qutulgach, u meni so'kishni va qattiq qoralashni boshladi ­... meni qiyshiq burunli kazak deb atagan edi! (manna kazak). Bir tomondan, o'zimda munosib qayg'u bo'lsa-da, achchiq edi, ikkinchi tomondan, la'natlarning murakkab lug'ati bilan birdaniga tanishishga muvaffaq bo'lganimdan xursand bo'ldim va bularning barchasini o'g'limdan eshitganimdan uyaldim. yovvoyi tosh go'zallikning go'zal lablari. Aytish kerakki, bunday maqtovlardan keyin boshqa qolish shart emas edi. Biz davom etdik. Keyingi ovuldagi shov-shuvli marja bilan to‘qnashuvning balo izlari butunlay ­o‘chirildi, hatto unutildi. Qishloqda mening ­qirg‘iz sultoni ekanligimni bilishardi. Muhtaram kampirning qizi ­nayman urug‘idan bo‘lgan qirg‘iz sultoniga turmushga chiqdi. Bu yerda ular barcha sultonlarni deyarli bir kishi deb bilishar ekan, butun qishloq bizni bir qarindoshning taqdirini bilish uchun sabrsizlik bilan kutardi ­. Men o‘zimni nafaqat bu sultonning tanishi, balki uning qarindoshi deb e’lon qilishni lozim topdim va ularning savollariga ijobiy faktlar bilan javob berdim, ularning qarindoshini sultonning xonsha suyuklisi sifatida fosh qildim. Bu beg‘ubor va tasallili yolg‘onni gapirar ekanman, ko‘nglimda xalqqa yaqinlashish, ­ularning mehr-muhabbatini qozonishdek yaxshi niyat bor edi. Ba'zi o'ta qiyin savollarga javoblarim (masalan: sultonning ismi nima? uning nechta farzandi bor?) ulardagi ma'lumotlarga shu qadar mos kelardiki, men o'zimni ­aldash qobiliyatimga hayron bo'ldim. Aytishga hojat yo'q, dastlab men ular bilgan hamma narsani mohirlik bilan bilib oldim va ularga mos ravishda javob berdim. Go'yo


Uch ayach (uch ayol). Qalam. 1856 yil

Nima bo‘lganda ham, men o‘tirgan o‘z uyi yoshu keksa ­ayollarga to‘lib, o‘rtamizda sirli suhbat boshlandi. Biz yosh ayachi bilan hazillashib qoldik, ular, ya’ni ayachi, o‘z javoblarida ­kutilmagan o‘tkirlik va o‘tkirlikni namoyon qilishdi. Umuman olganda, ­yovvoyi tosh ayollar yurakning juda ko'p ajoyib fazilatlariga ega ­va bir necha kun yashab, ular bilan qisqacha tanishish mumkin. Yovvoyi ­tosh ayollarning chidab bo'lmasligi haqidagi barcha hikoyalar bo'rttirilgan: bizning kamida uchta yosh suhbatdoshimiz juda mehribon edilar, shuning uchun ulardan hech narsa rad etishlarini kutish gunoh bo'lardi! Bundan tashqari, sinov shaklida men qishloqdagi Buranbayda, keyin esa bir kishi orqali (qirg'izlarda bo'lgani kabi) intriga boshlashga harakat qildim va ijobiy javob oldim. Vaqt menga undan foydalanishga imkon bermadi ­.

Turli xil ayollar kostyumlarining to'liq to'plamiga ega bo'lib, men ularni ko'rib chiqishni boshladim. Yovvoyi tosh ayollar, turmush qurgan va qiz ­bo'lganlar dubadan [paxtadan] tikilgan, yoqasiz oq ko'ylak kiyib, ko'krak qafasining teshigini qizil ipak bilan qoplaydilar. Ularning tashqi kiyimi ­erkaklar kiyadigan turdagi va kesilgan oddiy xalatdir. Ular rang-barang libos kiyishadi, faqat ko'k rangdan tashqari (bu motam). Ko'ylak va hojatxona ­, turmush qurgan ayol va qiz o'rtasidagi farq faqat bosh kiyimda va sochlarini tozalashdadir. Ayollar ikkita oq sharfni boshlariga o'rashadi: biri yonoqlari yonida, ikkinchisi salla shaklida boshlarida. Qizlar kichkina to'qmoqli o'tkir oq fes kiyishadi.
Ayolning sochlari ikkita o'ralgan, ularning uchlari ­bitta ingichka ipga bog'langan va tangalar, kalitlar, zankirlar bilan chiqariladi [ya'ni. e. bezaklar] va boshqa improvizatsiya qilingan narsalar. Qizlar sochlarini ko'plab ingichka iplarga aylantiradilar, vositalarga qarab ularni marvarid, marjon yoki boncuklar bilan quloqlari yonida olib tashlashadi ­. Soch uzunligi birinchi go'zallik hisoblanadi, shuning uchun barcha ayollar soxta braidlar kiyishadi. Ishqalanish va boshqa kosmetik ­bezaklar katta qo'llaniladi. Aytishlaricha, ilgarigi yillarda qizlar kokuzbek ­lijt >G ­deb atalgan korset kiyishgan (koʻkraklarini qisib qoʻyishgan), marvarid va tangalar bilan bezatilgan koʻylagi ham kiyib yurishgan. Ularni alatamak deyishadi. Bularning barchasi eski kunlarda bo'lar edi . Tantanali marosimlarda ­yosh ayollar saukala , oq bosh kiyim kiyishadi ⁴⁸ .
Yachlarning ovullarini tark etishda ehtiyotkorligi bizning qirg'izlarimizdan tilda kulgili ko'plab latifalar keltirib chiqardi. Bir jentlmen ixtiyoriy ravishda tayinlangan ­yirtqich tosh qizlarning uchrashuvda qanchalik uyatchan ekanliklarini aytdi ­[ sana (frantsuz)] . Sizning barcha erkalashlaringizga ular, albatta, norozilik bilan javob berishlari kerak [...]

3. 
   Iyun oyida biz Emen etagidagi Jelden qabilasining yovvoyi toshli qirg'iz qishlog'ida tunab qoldik. Bir baxtsiz ­hodisa yuz berdi.
   

Klychning eski tanishiga kechki ovqat uchun to'xtadim . 4-kuni kechqurun biz ­eski yo'l bo'ylab Tasma va Tupdan o'tib, Qudurga daryosi bo'yida yangi joyda joylashgan otryadga keldik .
Tupa chizigʻidan ajratib turuvchi togʻlar qatori. ­Bu daryo Tup ham chiqadigan Sirt togʻidan, faqat janubiy yon bagʻiridan boshlanadi. Oqim juda tez ­, tog'larni tark etganda uning o'tish joyi ham yo'q. Sohillari tol, anal va boshqa butalar bilan qoplangan . ­Kizqiya ­daryosi oʻng tomondan Jirgʻalona, Santasha togʻidan, chap tomonda, Olatava togʻlaridan, Turgen-Oqsuv daryosidan quyiladi, boshqa kichik buloqlar maʼlum nomga ega emas. Tog'larda o'simliklar boy, ularning yon bag'irlari archa o'rmonlari bilan qoplangan, hamma joyda va Terskey bo'ylab bu o'rmonlar Tychkan daryosiga boradi. Tasma boʻylab kipet, shamrok, chetr, yusan oʻsadi. Tasmada qadimiy kanallar, qal’alar, ariqlar izlari ko‘rinadi. Qirg'izlarning aytishicha, Tasmaning butun uzunligi bo'ylab Qalmoq xoni Baka-Manju qilgan afsonaga ko'ra ariq izi bor. Tasma burni ko'lga chiqib turadi. Bu burni Koke-Xolasun deb ataladi. Jirg‘alonning narigi tomonida, uning og‘zida ikkita Buruchuko tepaligi bor. Ulardan uchta buloq ­Jirg'lonning Uch-Jergech deb ataladigan og'ziga quyiladi.
Qorabotpoq yaqinida, ko‘lga qarab botqoqli joylar bor. Oxirgi Choti va Qorabotpoqdagi qarorgohimizdan uzoqroqda, Saribuloq deb ataladigan ikkita buloq oqib chiqadi; Saribuloqdan Qurmeti daryosigacha boʻlgan hudud ­toshloq, hamma joyda ulkan tosh boʻlaklari bor. Bu erda men yarim yo'lda erga kirgan ayollarni topdim (tasvirli toshlar

I ssiqkoʻlning shimoliy qirgʻogʻidagi tosh haykallar. Qalam. 1856 yil

inson yuzi). Ular joylashgan joyda ­hech qanday dafn yo'qligi ajablanarli edi , chunki u Kichik Rossiyada, Sibirda uchraydi. Hozircha [hozircha] bu ayollar nimani nazarda tutgani va ular kim tomonidan joylashtirilganligi aniqlanmagan ⁴⁹ . Men bu erda ko'rganlar katta mo'ylovli yuzni tasvirlagan. Blok boshlarning o'ng qo'llarida kosaga o'xshash narsa bor edi. Yuz va ko'zlarning ko'rinishi mo'g'ul tipiga o'xshaydi.
Bu yerlarning o'simliklari juda zaif edi. Ammo Kurmetidan narigi, Ishanata daryosigacha (Sh oU-jI) > ozuqa juda boy edi. Mana men ibelekni ko'rdim. Ishanata aslida daryoning og'zida joylashgan aspenzorning nomi. Ko'lning biron bir joyida yangi o'rmonning o'qi yo'qligi sababli ­, bu bog'da g'ayritabiiy hodisa ko'rinib, uni ziyoratgoh deb atagan. Barcha shoxlar qurbonliklar, ­kiyimdagi lattalar va ot tuki bilan olib tashlandi. Kurmeti daryosi vodiysida ­Bugu bilan birga Saribag'ilarning mashhur axlatxonasi bo'lgan. Birinchisining ovuli muqaddas toʻqay ostida, B.Uginlar esa Saribuloqda boʻlgan, shuning uchun ularning Bugʻdan magʻlub boʻlish sababi qoʻshnilari uchun muqaddas toʻqayni afzal koʻrganligi hisoblanadi. Ishanata qirgʻogʻida koʻplab tuproq tepaliklar va tepaliklar bor. Koʻlning Saribuloq va ­Kurmeta ogʻzidagi qoʻltigʻlari, kanallari tutashtirib, yarim orolni hosil qiladi, u ­vodiyga kichik istmus orqali tutashadi. Bu orol Qorabulun deb ataladi , u bosib bo'lmaydigan hisoblanadi. Ishanata va Kudorga ­oʻrtasida ­kichik buloq boʻlib, Qarinjardi – buloq, Qudorga ­daryoning oʻng qirgʻogʻidagi koʻlga tushadigan burni ham deyiladi. Bu yerda otryad tunab qolgan.

2. 
   ⁵⁰ iyun . Kun shu yerda. Uchbirlik kuni ⁵¹ .
   

Biz bosib o'tgan bo'shliqda tog'lar orasidan quyidagi yo'llar yotardi ­
- asu. Birinchisi Qurmeti dovoni Issiqkoʻlga quyiladigan Qurmeti daryosidan hosil boʻladi. ­Xuddi shu tog'ning ­shimoliy yonbag'ridan boshqa daryo oqib o'tadi, ­uni Kurmeti deb ham ataladi. Chilikka, soʻngra Djinichke daryosining oʻtish joylari orqali Kzlauz oʻtish joyiga, Asiga, soʻngra Turgen boʻylab Ili vodiysiga oqib oʻtadi. Kudorge ham o'tish joyiga ega, ammo boshqa o'tishlarga qodir emas - faqat barmenlarning o'tishi uchun ^51a . Kur ­meti - Alatava tog'laridagi eng yaxshi o'tish joylaridan biri. Hatto karvonlar ham u yerdan o'tadi.

3. 
   [iyun]. Otryad Urukts deb nomlangan uchta ­buloqdan o'tib, Uchinchisida turdi. Qorabotpoqdan daryoning narigi tomonidagi yo‘l barcha turdagi, hatto g‘ildirakli ham yurish uchun qulay. Saribuloqdan Kungey vodiysi asta-sekin sezilarli darajada torayib boradi va kengligi atigi 27 g verst; Bu yerda vodiy barmoq kengligida 5 ga teng. Bu Oʻruktaning yuqori oqimida, togʻlardan chiqish joyida qadimiy mozor qoldiqlari bor. Bu qabr haligacha sezilarli darajada saqlanib qolgan. U doira ichida [taxminan] kvadrat ­verstga ega; uchta devor bilan o'ralgan - ichki devorlari tashqi tomondan balandroq va qal'a kabi balandliklarga ega; uning burchaklarida [ya'ni. e. devorning] janubi-sharqiga qaragan holda, ­qalmoqlar qo'riqlash uchun qo'ygan balandliklar kabi katta balandlik bor. Hamma joyda binolarning izlari ko'rinadi. Ko'p pastda joylashgan tepaliklar tashqi ko'rinishidan ham kattaroq va kengligi bir verst. Daryodan cho‘yan qozon topdik.
   

Uchinchi Uruktadan pastda ignabargli oʻrmonlar umuman yoʻq. Butun vodiy bo'ylab Kutimaldlargacha bo'lgan toshlar bor, ular nafaqat g'ildirakda yurishni, balki otlarni oyoqlaridan mahrum qilishni ham qiyinlashtiradi. Qayiqlarni joylashtirish uchun biz 5-iyungacha Birinchi Uruktaga qaytib keldik, men u erda 12-kungacha yashadim.
Raqamlar ... Iyun Men Issiqko'lni tark etishga qaror qildim. Men ko'rish va bilishim kerak bo'lgan hamma narsa allaqachon tugagan edi. Earybag'ishning ishi orqa o'choqqa kirdi.
Kampaniyadagi yaxshi hamrohlarim bilan xayrlashib, Chataning xavfli va mashaqqatli o‘tishini eslab, orqaga qaytdim. Kungey-Olatau tizmasi orqali, siz kundalikdan bilishingiz kerak ­, ko'plab o'tish joylari mavjud. Har qanday haydash uchun eng muhim va qulay Santas hisoblanadi. U yerdan karvonlar o'tadi, bitlar faqat minishga qodir. Ushbu toifadagi o'tishlarda Chati birinchi o'rinni, ikkinchi o'rinni Kurmeti, Baysorn va Kaskelen egallashiga shubha yo'q. Suhbatlar yilning istalgan vaqtida ochiq ­, hatto mo'l-ko'l qishda Santaslar o'tib bo'lmaydigan bo'lib qolganda ham. Kurmeti, Bysorn va boshqalar faqat avgust oyida, tog 'muzliklarining qorlari kamayishni boshlaganda ochiladi. Keyin ular Chatlarga qaraganda ancha qulayroq. Va shuning uchun men Chata orqali o'tishga qaror qildim, bu eng xavfli ­va qiyin ekanligiga qaror qildim. Sayyoh sifatida men sarguzashtlarni qidirardim. Mutaxassislar ­Chata va Tup qo'shilishigacha bo'lgan yo'l bo'ylab voqeasiz qaytib kelishdi, ular faqat Kudorga ilonni o'ldirishdi va Kurmetda yovvoyi cho'chqalarni ichishdi. Ishonatning chap qirgʻogʻida, ayollar esa Ishanat va Qurmeti oʻrtasida va Saribuloqgacha boʻlgan yer tepaliklar, bu haqda yuqorida aytib oʻtganman. Bu joylar o'tmishning eng ko'p qoldiqlari hisoblanadi. Bu joylarda turli davrlarga oid 4 avlod ⁵² qabrlar yoki tepaliklar bor. 1-tepalik tepaliklar, keyin, ­albatta, ularning to'rtburchak shaklidagi zamonaviy qabrlari bo'lgan. To'rtburchak shaklida ustun shaklida erdan bir qator toshlar chiqib turadi. Ular allaqachon butunlay ­o'sib chiqqan, ammo izlar ko'rinadi. Sharqqa qaragan tomonda yirik toshlar, ba'zilarida esa old tomonida ham bor. Keyin tartibsiz granit va boshqa toshlar bo'laklaridan to'plangan qabrlarga ergashing. Chati darasining kirish eshigi dastlab juda keng, cho‘qqisi esa tik emas. Biz Chati bo‘ylab NS tomon yurdik [quyidagicha: N0], irmoq Chataga oqib tushguncha, keyin N tomonga burilib, bir necha marta ko‘tarildik, ­NS ga [keyingi: N0], so‘ng N ga chiqdik va tog‘ning qorli cho‘qqilariga chiqdik. tog'lar. Togʻlarning eng etagida, toshloq ­yerlarda kipet, yusan (shuvoq) oʻsadi. Yuqoriga ko'tarilgan sari o'simliklar ­xilma-xil bo'ladi. Har xil keng bargli o'simliklar, ­soyabon, yarim soyabon va panikulyar poyalari endigina ko'tarilib, gullashni boshlaydi. Bularning barchasi zich va ­otlarning oyoqlarini chalkashtirib yuboradi. Pastki tog'larda yovvoyi atirgul, ­asal, sariyog'ochning turli butalari o'sadi, lekin oz miqdorda faqat archa "adolatli" o'sadi. Asta-sekin, yuqoriga ko'tarilgach ­, o'simliklar yupqalay boshlaydi, faqat bitta heather tepaliklarni zich qoplaydi ­, deyarli qorga qadar, asosan shimoliy yonbag'irda tarqaladi. Eng tepasida qor yog'adi va endigina ochilgan joylarda barglar yorila boshlaydi va u erda shimoliy [qiyalikda?] - aster, piyoz va karahindiba kabi gullar. Bizni otlar bilan ko'taradigan darajada kuchli bo'lgan qor orqali eng tepaga yetganimizda, bu erda havo sezilarli darajada sovuq edi, shamol qattiq edi, shuning uchun men mo'ynali kiyimlarni kiydim. Balandlikdan Issiqko'l ko'rinishi ochildi. Eng sof kobalt bilan porlayotgan ko'l osmonning yorqinligi va qorli tog'larning uzoqdagi relyefi bilan qo'shilib ketdi, issiq, jazirama quyosh vodiydagi bulutlardan dumaloq soyalar tashladi. Biz tepada turdik, u erda 6 yoki 7 darajadan oshmagan issiq edi. Tog‘larda oldimizda qor yog‘ishi sababli oddiy yo‘l yopilib, bo‘ynimizdagi nuqsonni xavf ostiga qo‘yib, tik tog‘ tizmasi bo‘ylab yurardik. Qor bilan ho'l bo'lgan yer sirpanchiq edi ­, otlarimiz ular bo'ylab dumalab, sirg'alib, tuyoqlari bilan jarga tosh otishdi, ular shovqin bilan dumalab, barcha bo'shliqlarni kuzatib, dumalab turishni to'xtatmasdan, ko'zimizdan g'oyib bo'ldi. Kazaklar otdan tushishlariga to'g'ri keldi, odatiy ­qirg'iz esa jilovni tashlab, qo'shiq kuyladi. Bir necha marta otlar yiqilib, sirpanib ketdi... Ular ­dumalayotgandek tuyuldi ­, lekin Allohga shukr, tezda tuzalib, oldinga qarab yo‘l oldi. Butun 17 soat davomida biz bu tizma bo'ylab ko'tarildik va nihoyat eski yo'lga tushdik va tusha boshladik. Pastga ko'tarilishdan ko'ra ancha tik va noqulayroq. Agar yerning botqoqli tuprog'i bo'lmaganida, biz botqoq bo'lib, qiyinchilik bilan yuqoriga ko'tarilganimizda, hatto g'ildirakli aravani ham ko'tarish mumkin edi. Qor shimoliy yonbag'irda ko'proq yotadi, ammo shunga qaramay, bu erda o'simliklar janubga qaraganda balandroq paralleldan boshlanadi ­. Pastga tushish butun Chata bo'ylab boradi, bu erda chap tomondagi irmoq bilan bog'lanib, u yanada kengaydi va ­tor yo'lak bo'ylab oqib, juda tez edi. Archali ­o'rmonlar boshlandi, o'simliklar rang-barang va qalinlasha boshladi; faqat bitta so'zma-so'z yo'ldan ketayotgan yo'l yanada noqulay bo'ldi. Ba'zi joylarda tik tog'lar daryoni shunchalik yaqin siqib qo'ygan ediki, biz tizzalarimizgacha suv quyib, daryo o'zanini bo'ylab yurishga majbur bo'ldik. Yo‘lning hamma joyida ­qiya kesilgan daraxtlar yotardi va biz ularning ostidan xuddi jar ostidan otning yelkasida yotib o‘tib ketdik. Keyin yo'l ­balandroq ko'tarildi. Pastda, taxminan 30 sazhen, Chata o'z to'lqinlarini shiddat bilan aylantirdi ; tepada, ­archa daraxtlari bilan qoplangan joylarda yalang'och granit qoyalar to'plangan . ­Aytgancha, Olata tog'larining asosiy jinsi granitdir: qizil, kulrang va oq. Chataning quyi oqimidagi shimoliy yon bagʻrida porfir va aspet [yaʼni. e. aspid].
Biz eng qiyin yo'lga yaqinlashayotgan edik, u 40 balandlikdagi sazhenlar qoyasining eng chekkasidan o'tishi kerak edi. Dahshatli joyga yetib bormasdan, men bilan bir voqea yuz berdi. Yo'lda katta daraxt daraxti bor edi. Men ­otga turtki berdim. Ot o'rnidan turdi, lekin politsiyachilar ­o'sha daraxtga urib yiqildi. Yiqilish kuchi bilan yon tomonga otildim, o‘rnimdan turdim. Muvozanatini yo‘qotgan ot jardan pastga quladi; Men faqat zerikarli bo'kirishni eshitdim va faqat daryoda otimni ko'rdim, u erda bosh va egar toshlar orasiga chiqib turardi. Yaxshiyamki, qoya qiya edi va ot 30 metr dumalab o'tib, tirik qoldi. Bu ishning o'zining yaxshi tomoni bor edi (ya'ni baraka yo'q): men uchun qirg'izlarning fikricha, jasorat va epchillikni kuchaytirdi. Shunday qilib, yo'l bo'ylab manevr qilib, biz mashhur qoyaga etib keldik. Qirg‘izlarning ishonchi va aql taklifi bilan otdan tushib, piyoda yurdik. Bu joy ­daryoga chodir kabi chiqib turgan ulkan granit qoyadir. Yo'l ­qoyaning o'zida yotadi, boshqa jar esa chap tomonda ko'tariladi. Ushbu qiyinchilikka qaramay, Chats eng sevimli o'tish joyidir. Atekening 1-o'tishidan beri bu erda hech qanday baxtsizlik bo'lmadi. Aytishlaricha, Ateke ­o'tish joyida otli bir bola jarlikka yiqilib tushdi, lekin parvoz paytida uning ko'ylagi qoraqarag'ayga ilindi va ­ular uni lasso bilan olib ketishguncha xavfsiz osilib qoldi. Boshqa tomondan, ­Chata tubsizligida ko'plab tuyalar va boyliklar ko'milgan. Biz qoya bo'ylab, unchalik xavfli bo'lmagan, ammo biroz qiyalik bo'ylab, uzoq vaqt davomida, yarim verstgacha ­, uning yon bag'iriga Chilik bo'ylab ko'tarilgunimizcha yurdik, u erda tog' ­daryoni granit quchog'idan ozod qiladi. bir oz bo'sh joy. Daryo qirg‘og‘i allaqachon tol ­o‘rmonlari bilan qoplangan bu vodiygacha hammamiz archa o‘rtasida yurdik. Tog‘ayli trakti – biz shu yerda tunab qoldik – Adban urug‘ining Qizilbo‘r bo‘limining qishlog‘i. Shunda yo‘l xavfsiz edi, biz xavfdan qutulib, 80 verst masofani bosib ­o‘tganimizdan so‘ng, avval ishtaha yo‘qligi sababli choy ichib, shunday shirin tushda uxlab yotgandikki, buni hech qachon unutmaymiz.
13 iyun. Biz kichik tizma orqali shimoli-g'arbiy tomonga chiqdik va Chilikning yuqori oqimini g'arbdan shimolga eng egilgan joyidan o'tib ­, qulay yozgi ko'chmanchilar lagerini tashkil etuvchi ­Djalanach tekis tog' tepasiga chiqdik - Jaylau. ­Bu toqqa chiqish uning tikligi tufayli g'ildiraklar uchun imkonsizdir. Bu parchada go'yo inson qo'li bilan buklangan [?] g'or bor. Asu ... deb atalgan, ­bu dara yaqinida birinchi bo‘lib uch yo‘lovchi orasida qishlagan bir ovchi.
Bu yerda bug‘u, archa, cho‘chqa va boshqa o‘yinchoqlar bo‘lgan, deyishadi, son-sanoqsiz va bu yerda har qadamda yotgan bu hayvonlarning o‘lik murdalari bu ma’lumotlardan dalolat beradi. Bu ­togʻlarda Alban urugʻlari Aitbozum boʻlgan. Ushbu tog'larning ­tepasidan atrofdagi barcha tepaliklarning ko'rinishi ochiladi. Chilik g'arbdan sharqqa oqib o'tadi, u erda Jalanachni etaklab, shimolga qarab ketadi. Gʻarbga Jalanach Asu, Chilik Asi ⁵³ , Qoʻldibuloq, Qurmeti va boshqa mashhur daryolar oqib oʻtadi. Jala togʻlari ­boshlanib, Alatava togʻlarining tarmogʻini tashkil qilib, togʻlarning eng baland ­joyidan, Chilik, Djinichke va Asi oqib oʻtadigan joydan shoxlanadi. Jalanach Chilik va Jinichkening yuqori oqimi o'rtasida joylashgan. Uning shimoliy yonbag'irlari, ya'ni parallel ­bo'lib, Jalanach bilan tutashadigan kichik vilkalari Arkaliq deb ataladi. Djinichka va Asa o'rtasida ­Birinchi Asy tizmasi bor, uning Djinichkaning Chilik bilan qo'shilish joyidagi sharqiy uchi Bakaliy deb ataladi va u erda eng yaxshi issiq qish kulbasi bor (Qarang: Kundalik, birinchi ^{54 -bet} , Chilik ­). Jinichkedan Asa tog'larigacha er ko'tariladi va ­buloqlar bilan kesiladi, ular perpendikulyar oqimga ega bo'lib, Djinichkaga to'g'ri burchak ostida oqib tushadi. Ular Uch-buloq deb ataladi. Asu uchta Ases orqali Kzylauz deb ataladi. Qizauz ostida va Oso daryosigacha ovullar bor edi. Mahalliy qirg'izlar ruslardan qo'rqadigan yovvoyi tosh qirg'izlardan kam emas. Bizning yaqinlashganimizda bolalar va ayollar yig'lashdi . ­Asu bu g'ildiraklar uchun mumkin. Tog'lardan tushganidan keyin uzunligi 20 verst va kengligi 6 verst bo'lgan kichik, tor vodiy ochildi. Hammasi dulatlar ovullari bilan qoplangan. Tekasu vodiysining shimoliy chekkasida vodiyning oʻrtasida ikkita tepalik boʻlgan, shuning uchun uni Oroltoʻbe deb atashgan.
Shu kuni yana 80 verstga yaqin masofani bosib o'tib, biz Sulton Ali bilan, nihoyatda ahmoq eri bilan tundik. Ertasi kuni ­Turgen asasi orqali toqqa chiqib, Qumbel deb nomlangan tog' va asaning o'ng tomoniga o'tib, daryo bo'ylab Issiqqa keldik va u erda qirg'iz dehqonlari bilan tunab qoldik.
Issiqning tog‘dan chiqish joyida sharshara bor. Turgenning yuqori oqimidan ­joylar issiqroq va ko'proq vegetativ bo'ladi. Turgen qirgʻoqlarida togʻay, tal, olma daraxtlari, qaragʻay, oʻrik, smorodina, terak, chinor, sariyogʻoch [yaʼni. e. barba ­guruch], hatto bizning yashil qayinlarimiz. Ular vodiyga tushganlarida ­, o'simliklar shu qadar zich ediki, u to'sqinlik qildi: otlarning [yo'nalishi] va o'tlar tizzalariga etib bordi.
Talgarning yuqori oqimida biz ­qirg‘izlar tomonidan Rustemovskiy nomli tepalik qoldiqlarini ko‘rdik. Bu tepalik bir vaqtlar juda kuchli edi, hatto hozir ham unga ikkita kirish joyi bor. Uning uchta tik va 6 metrli chuqurliklari bor. Qurbon turgan parad maydonchasi yerdan 8 metr balandlikda edi. Xandak va parad maydonchasida olma daraxtlari, ziraklar va boshqa butalar mo'l-ko'l o'sadi. [Biz] tog'lar etagiga qadar sayohat qilgan barcha maydon ovullar tomonidan [ishg'ol qilingan] edi. Dulatlar, Chaprashtinlar, shuningdek, yovvoyi tosh qirg'izlar bizning ko'rinishimiz bilan tog'larga yugurdilar - kazaklar ularga yaxshi saboq bergan bo'lishi kerak.
Talgar yaqinida vodiyda koʻplab qoʻrgʻonlar, qirgʻoqlar va ­qirgʻiz ekin maydonlari joylashgan.

15. 
    Iyun oqshomida men Vernoye istehkomiga (hozirgi Olma-Ota) yetib keldim. Bu yerda bildimki, ­sartlar Umbet-Alining qizini saribag‘iylardan to‘lov evaziga talab qilishgan va bu talab bilan u yerda 300 sipoy [ ­askar, jangchi (fors)] bor. Shuning uchun saribag‘ilarning bir qismi Verniydan 2 kunlik yo‘ldagi Kozuboshiga ko‘chib o‘tdi.
    
16. 
    Raqamlar orqaga ketdi. Zailiyskiy piketida o'simliklar butunlay dasht xarakterini oladi. Koʻp oʻsadigan Yusan, ibelek, yovvoyi javdar, yaritsa. Ko'knori allaqachon gullagan edi. Yo‘lda karvonga duch keldik – 100 ga yaqin tuya. Bu yo'ldan birinchi marta karvonlar boradi. Buning sababi arg'inlarning tashvish va qo'rquvi edi ⁵⁵ .
    

Semirechye vodiysida jayralarning mashhur rang-barang zoti [?] hamma joyda uchraydi. Issiqko'lda va tog'larda umuman yo'q.
Ertalab Iliyskiy piketiga yetib keldik va Tam ­gal ly ya r tomon yo‘l oldik. Kun issiq edi (odatda bu erda bo'lgani kabi). Kun bo'yi sayohat qilish, butunlay charchagan; endigina kechqurun keldi. Talgar qo'shilishidan pastda, piket bor ­, Kaskelen pastida, Ili qirg'oqlari baland, toshloq, bu joylar Qapchag'ay deb ataladi.
Ili bo'yida o'simliklar kambag'al, hamma joyda qum. Ibelek, yaritsa, begona oʻtlar, qushqoʻnmas, gilos, chiy, baʼzan kipet oʻsadi. Ilidagi suv loyli va yoqimsiz. Xitoyliklar ­Ili suvi zararli va go'yo ularni ozishga majbur qiladi, degan noto'g'ri fikrga ega. Boshqa tomondan, Do'rji daryosi (qirg'izlar Chuchqal'a deb ataladi) suvi ­shifobaxsh hisoblanadi va G'ulja shahrining barcha byurokratik xitoylari bu suvdan ichishadi.
18-iyun kuni kechqurun Chingeldidan o‘tdik, u yerda ­suv quvurlarini ko‘zdan kechirib, undan quvur oldim. Kechasi biz Karachokinskiy piketidan o'tdik, 5 verstga etib bormay, bu erda ma'lum bo'lgan yagona ­tosh kaliptosh koni bor ⁵⁶ . Bu joy aylana bo'ylab bir necha metrdan iborat. Bugun ular qizil va kulrang kaliptoshni ochdilar. Quyonkuzdan o‘tib, ertalab ­Oltin-Emelga yetib keldik. Oltin-Emel mo'g'ulcha ism. Bu yerda haligacha qalmiqcha nomlar bilan atalgan joylar koʻp: Tsagan-Bugu (oq bugʻu), Choltepe ⁶⁷ , Labasi va boshqalar.
[bu nomlarning] kelib chiqishini tushuntirmoqchi bo‘lib, menga bir afsona aytib berishdi . Xontayji ovga chiqib ­, Tovchok yaqinidagi Talgar daryosining boshida, Olatovning baland nuqtasida burgut bilan turardi. Oltin burgut ­qo'chqorni (nuqta ­) ko'rib, yirtila boshladi . Xon uni qo'yib yubordi va Tulparga (ajoyib tezlikdagi ot) ergashdi. Tsagan-Bug'dagi oltin burgut oq bug'uni, Cho'ltepeda - echkini oldi. Bu chobada xonning oti Ilidan sakrab o‘tib, tuyog‘i bilan suvga tegdi. Xon buni payqab: “Bu oqimni hisobga olish kerak”, dedi.
Rivoyatchi menga Tavchokda sehrgar xontayjining izlari saqlanib qolganini, uning ulkan shaxmat donalari hamon yotganini aytdi.
Oltin-Emeldan Tezekning Krunbel yaqinidagi ovul ekanligini bilib, Tersakkan piketidan uncha uzoq bo‘lmagan joyda, men uning oldiga bordim.
Oltin-Emeldan Iligacha bo‘lgan ilk safarimda butun dasht qizil ko‘knori bilan qoplangan edi. Endi bu rang gullashda edi, lekin tuxum, tukli o't, ibelek, to'rtta o'sishda edi. Iliy piketidan Chingeldigacha bo'lgan yo'l daryo bo'yidan o'tadi.
Ili qirg'oqlari uning o'rta oqimida deyarli hamma joyda ­cho'l o'simliklari bilan ajralib turadigan qumli, ammo kichik tepaliklarni ifodalaydi . Ochiq qirg'oq hududidan ­ko'rinib turibdiki ­, uning asosi katta dala shpati donalari bo'lgan granitdan iborat. Qaskelen daryosining quyilishidan pastga qarab oʻzgaradi: u baland tik granit massalaridan hosil boʻlib, vaqti-vaqti bilan slanetslar bilan oʻralgan.
Oʻng tarafdagi Ili qirgʻogʻida qumli allyuvial tepaliklar bor, ularning asosini ­granit jinslar tashkil qiladi. Sohilda jida, tal, balg'in (kazaklar xudo daraxti deb ataladi), sariyog'och, asal, o'tloq va qizil chi butalari o'sgan . Ili cho'lida ko'plab zararli hasharotlar mavjud, masalan: falanjlar, chayonlar ­, ilonlar. Choʻldagi hayvonlardan qoraqoʻyruk, saygʻoq (ak-buken) podalari toʻda-poda boʻlib yuradi, qulonlar uchrab turadi. Ko'p bo'rilar. Qushlardan g'ozlar, o'rdaklar bahorda, qoyalarda - kaptarlar, qo'rg'on, ­o'rmonlarda, qirg'ovullar ko'p uchraydi.
Tezek bilan 5 kun turdim. Men uning qishlog'ida bo'lganimda, uning uchta bayg'i [poyga] va bir tui [ziyofat, ziyofat] bor edi.

23. 
    Iyun soat 9 da Tezekdan ketdi. Qargʻali va Agnikatti (daryolar) orasidagi boʻshliqni qirgʻizlar Chubar [yaʼni rang-barang toʻqay] deb atashadi.Bu daryolar Tersakqonga ­­koʻp kanallar orqali quyiladi.Bu boʻshliq toshlar bilan qoplangan va harakatlanish uchun juda yoqimsiz.Koʻksudan kelgan joylar. Yugentoshgacha va Krunbel vodiysi boʻylab adban va jalairlarning yozgi koʻchmanchi lagerini tashkil qiladi ⁵⁸ .
    

Kazaklar Toresazida o't o'rishadi. Ko‘ksa ustida ko‘prik bor, u qishloq bo‘lishi kerak, unda ­yarmarka ham [ochilishi] kerak. Ko‘ksu vodiysi sovuq. Bu erda non ko'pincha muzlaydi. Bu yerda qor Semirechyening boshqa joylariga qaraganda ancha kech eriydi. Ammo Terekti va Uygentoshda qishda qor yog‘maydi . Adbanlar Yugentoshdan Qo‘ljagacha bo‘lgan hududda qishlab, yerdan foydalanganliklari uchun xitoyliklarga yiliga 60 ot to‘laydilar. Ularning barcha sultonlari xitoylik martabalarga ega. Marhum Hakimbek [ya’ni. e. hukmdor] to'q qizil sharli qurol edi, uning o'g'li Sulton uning darajasini meros qilib oldi ... Tezek bir shtab ofitserining ko'k to'pi bor ⁵⁹ .
Ko‘ksudan chiqib, Sulton Qambar Alanov bilan tunab qoldim. Jangizog'ochdan Sukovskiy alpinistining piketiga boradigan yo'l. Bu yerdagi oʻsimliklar ­togʻli – keng bargli va soyabon oʻsimliklardan iborat.
Kapalga etib kelganimda, do'stim D.E. Vernoyedan o'tganini va tez orada [bu yerda] bo'lishi kerakligini bilib, xursand bo'ldim. Kanalda deyarli hech kim yo'q edi . ­A. ⁶⁰ yangi yo'l uchun toshni portlatish uchun Kisikauzga jo'nab ketdi. Bu juda zerikarli edi. Ikki kundan so'ng, kutilgan janob keldi - uning kashfiyotlaridan juda mamnun: 1-chi, bir necha funt porox ishlatib, toshni muvaffaqiyatli portlatdi va plitkalar uchun ajoyib loy topdi. Men tajribani ko'rdim va [bu] juda muvaffaqiyatli bo'ldi. Gil zo'r, vaqt o'tishi bilan u juda foydali bo'lishi mumkin. D. E. va Kovrigin keldi. Kovrigin Irgayli traktida, Tentek yaqinida joylashgan mahalliy konlarga boradi. Ko‘pchilik aytganidek, dashtning eng yaxshi joyi — Oijaileuni ko‘rmoqchi bo‘ldim ­va fursatdan foydalanib, [men] janob Kovriginga hamrohlik qilishga majbur bo‘ldim.
... Iyul kechga yaqin ketdi. Arasanda tunash. Shu kuni bizda Semirechyeda mashhur botir va barantach Tyneke bor edi. Tyneke, o'g'irliklariga qaramay, Mataevlar orasidagi Kabtagay oilasiga katta ta'sir ko'rsatadi va volost gubernatori edi. U o'rta bo'yli va juda zich odam. G'alati: u qizg'ish, katta soqoli va ­ajoyib o'lchamdagi burni bor. Shu bilan birga , Augenning kichkina va qo'pol ko'zlari uning fiziognomiyasini juda yoqimsiz qiladi. U ­biz bilan bormoqchi edi, lekin u shunchalik mast bo'ldiki, to'rtta suv unga umuman ta'sir qilmadi. Shu bilan birga, men bir hodisaga e'tibor qaratdim: Tynekening butun tanasi Buffon ­⁶¹ ga ko'ra, ibtidoiy odamniki kabi zich sochlar bilan qoplangan ­. Uning safdoshi Sulton Xudaymende o‘zining ahmoqona qiliqlari bilan bizni butunlay zeriktirdi. U madaniyatli ko'rinishni xohlaydi, shuning uchun vaqti-vaqti bilan ahmoqona ishlarni qiladi. Chidab bo'lmas janob: hamma narsa aroq so'raydi.
...Iyul, Kisikauzdan eson-omon o'tib, Karauzda ­ot almashtirdik va qirg'iz aravalarida militsiya xodimi bilan 6 kazakdan iborat karvon bilan Chubarag'och yo'lidagi tog'larga bordik. Kun biroz issiq edi, ichish uchun - qimiz yo'q. Bir tasalli - tog' daryolarining sovuq suvlarida suzish. Oqsuvdan o‘tib, 30 verst yurib, kechasi Baskanga yetib keldik. Alloh taolo rahm-shafqati bilan gunohkor bandalarining oziq-ovqatsiz va boshpanasiz yotishini istamadi: kechalari tog'lardan ovullar tushib, bizga qoqilib tushdi. Ular bir kechada qolishga umid qilishsa-da, ­ruslarni ko'rib, ular kuchayishdi. Oxirgi ovul qurbon bo‘ldi. Botirlarni, ayollarni erkalash uchun qilgan barcha urinishlarimiz besamar ketdi: ular shunchalik qo‘rqib ketishdiki , oqibatidan qo‘rqib, sovg‘alarimizni olgisi kelmadi.
Bizni tinchlantirgandan so‘ng, o‘rnidan turib, bizdan uch verst qolganda to‘xtashdi. Ular biz uchun o‘z uylarini tikib, ­beixtiyor mahallada bo‘lganlarida, ular juda xavotirlanib, baqirib-chaqirdilar va ­ehtiyotsizlik tufayli barcha qizlarni oldidan olib ketishdi, ba’zilari esa ketishga ulgurmay, yirtiq chopon kiyib , uydan chiqib ketishdi. battarroq qilish uchun yuzlarini loyga surtdi! Shunday qilib, kambag'al ko'chmanchilar ­kazaklar va baholovchilar tomonidan qo'rqitilgan.
Endi nonni yechish vaqti keldi. Bu ovullarning barchasi shu maqsadda tog‘lardan vodiylarga, ya’ni ularning ekin maydonlari joylashgan yerga tushadi; Ular [non] terib, avgust oyining oxirida Balxashga, qishlash uchun qumga boradilar. Tun bo'yi ko'chmanchilar bizdan o'tib ketishdi. Ertalab o‘rnimizdan tursak, tuyalar safi hamon yurishibdi, ularni zukko kiyingan ayollaru ­qizlar yetaklab borardi. Erkaklar uning yonida qo'y yoki tuya haydab yurishardi ­. Naymanlar, ko'chmanchilardan ko'rinib turibdiki, arg'inlarga qaraganda ancha kambag'al. Yurtlarning ko'pchiligi buqalar bilan to'ldirilgan va dasht Amazonkalarining tagida bu otlar bo'lgan. Hammasi ­teshikli chopon, etik va hokazolar edi. Men yuqorida aytib o'tgan tuyalar koshi Sultonga tegishli bo'lib, u bu yerda bir rus amaldori ekanligini bilib, paydo bo'lishni o'z burchi deb bilgan va buning oldini olish uchun yalang qo'l bilan kelish (o'tirgan Li ularni juda yomon ko'radi ­), qimiz olib keldi. Sulton uning kimligini tushuntirib, quruq qo‘l bilan kelishni odobsizlik deb hisoblaganini va [chunki] chopon yuklangani uchun u bilan birga otlar ham bo‘lmagani uchun bir teri qo‘miz olib keldi. Kechirim so'rashga harakat qildi.
Uzoq va osoyishta suhbatdan so‘ng sulton ­ahmoq odam bo‘lmaganidek, bizning falon amaldorlar, amaldorlar orasida tanazzulga uchraganligimizni anglab, ovozini balandlatib, avvallari tekinga taklif qilgan qo‘chqorni uch baravar qimmatga sotdi. Bizga hamroh bo'lgan kazaklar ­bir-birlarini masxara qilishdi, bizga nigoh bilan qarashdi va bir aqlli, darvoqe, kapralga: "Buzoqlar yumshoq Mikoluni yalaydilar ­" , deb ta'kidladi ^61a . Bu bilan u ­sultonning beadab xulq-atvoriga ishora qildi, u ilgari bahodir bilan sayohat qilganlarida, ularning huzurida nafas olishga ham jur'at etmagan.
Bizning o'tish joyida Suukdzhaylyau tog'lari boshlanadi. Bu yerda Kiya dovoni yotardi. Bu Karauzskiy piketidan Baskadagi o'tish joyigacha taxminan 50 verst masofada bo'ladi, yo'l bo'ylab ular Oqsuvga quyiladigan Sarkan daryosidan o'tadilar ­. Togʻlar etagidan vodiygacha boʻlgan butun maydon qirgʻizlarning haydaladigan yerlari bilan qoplangan. Loy dasht ( ­dala shpatini yo'q qilishdan). Unda yusan, mallow, iruchets, patli o't va dala ko'knori ko'p o'sadi. Ko'p sonli qirg'iz qabrlari ­bu joylar Ilyatam ⁶² uchun qulay va chorvachilik uchun qulay joy bo'lganini isbotlaydi. Baskanni ­qiyinchilik bilan kesib o'tib, biz tog' etagi bo'ylab taxminan 20 verst yurdik, u erda ­Bishbans o'tishi bilan tog'larga, buloqqa chiqdik. Bu togʻlarning asosi slanets, kvarts va granitlardan tashkil topgan, daryo qirgʻoqlarida [...] temir oksidi taʼsiri seziladi. Ikki ­kichik buloqdan o‘tib, qishloqdagi Terektiga to‘xtadik.
Baskandan tunashgacha 40 verst.
Ertasi kuni men Lepsaga quyiladigan Terekti daryosidan o‘tdim. Bu daryoning sohillari teraklar bilan qoplangan. U tez va suv toza. Yo'l ko'tarilgach, barcha o'tish joylari uchun qiyin bo'ladi ­. Jabduqlashga o‘rganmagan qirg‘iz otlari bizni qattiq qiynab qo‘yishdi. Ertasi kuni Olmali traktidan (oromgohimiz shunday nomlangan) Chubarag‘ochga yo‘l oldik. Terektadagi joylar har jihatdan ajoyib boshlanadi. O'simliklar juda zo'r. Lampochka gullari ko'p (qalmiq sovuni). Togʻlarda archa, qayin va terak [oʻrmon] koʻp. Chubaragʻoch choʻlning butun janubi-sharqiy yarmida iqtisod jihatidan eng yaxshi joydir . ­Agnikatti daryosidan o'tish ­o'ta tezligi tufayli juda ko'p noqulayliklar tug'diradi. Qishloq har tomondan tog'lar bilan o'ralgan vodiyda joylashgan. Vodiyning o‘rtasida Santashdek tepalikni ko‘rdim. Qishloq 1854 yilda tashkil etilgan, uylar endi qurilmoqda, 10-polkning yuztasi u erda joylashgan edi, ammo hozirda Tobolsk viloyatidan uch yuzga yaqin dehqon oilalari kelgan.
¹ VA GULJA SHAHRI [1856 yil Gʻuljaga sayohat kundaligi ]

1. 
   1856 yil avgust
   

Xitoy chegarasidagi Boroxudjir piketi.
Tasodif meni Xitoyga olib keldi. Olti kun bo‘ldi, ^{men Kapaldan ketib, o‘rtoqlarimni} Tatanovda kutdim . sayohat. Yugentosh dovoni, shubhasiz, ulardan biri; barcha Alatavadagi eng xayrli o'tishlar, ­Santas bundan mustasno, bu yanada qulayroqdir. Yugentosh lugʻaviy maʼnosida ­tosh tepalik degan maʼnoni bildiradi. Bu nom ­tosh toshlardan qurilgan kichik tepalikdan kelib chiqqan, chunki qirg'izlar yaqinida ko'plab qabrlar qurilgan, Cho'lda mingtasi bor. Biroq, Yugentosh tepaligi ulug'vor va ­butun bir tog' vodiysi va o'tish joyiga o'z nomini bergan; xalq urf -odatlari ­uni Jungriya Xontayjon xonlaridan biriga ishora qiladi, menimcha, Bator ² .
Yugentosh vodiysi gʻarbda Agnikatti, Qargʻali, sharqda Usek, Boroxudjira daryolarining oqimidan hosil boʻlgan togʻ platosi boʻlib, ­unga quyilish joyida Turgen deb ataladi. Bu togʻ tepaligidagi past, botqoqli havza boʻlib, koʻplab soylar yoki buloqlar bilan qoplangan, saz deb ataladi. Shimolda Alatavaning qorli tog'lari, sharqda ( ­Xitoyga, Yugentosh ostida) bir novda ajratilgan, turli nomlar bilan mashhur: Xabirgen, [Iren-Xaburga, Eren-Xaburga] va boshqalar. Gʻarbga Qizilqiya shoxlari, Satli Koʻksu daryosiga boradi. Yugentosh orqali bu zanjir Oltin-Emel togʻlari bilan tutashadi. Yugentosh boʻylab oʻtadigan yoʻl hech qanday qiyinchilik tugʻdirmaydi.