Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

CH.CH.VALIXONOV HAYOT VA FAOLIYATINING ASOSIY BOSQICHLARI
Atoqli qozoq olimi, pedagogi va demokrati Cho‘qon Chingizovich Valixonov ­yangi davr – ­Rossiyadagi rus bo‘lmagan xalqlarning milliy o‘z-o‘zini anglashi, ­o‘z tarixini idrok etishga, o‘z tarixini puxta egallashga intilish davrining jarchisi bo‘ldi. insoniyat tomonidan to'plangan bilim xazinalari. U ko‘chmanchi xalqdan bo‘lib, ilmiy-ijtimoiy taraqqiyot cho‘qqilariga ko‘tarilib, Rossiya sharqshunoslari safidan sharafli o‘rin egalladi. Uning Tyan-Shan, Jungriya, Sharqiy Turkistonga qilgan sayohatlari, ilmiy ishlari va tadqiqotlari nafaqat ­rus, balki jahon sharqshunosligiga ham muhim hissa boʻldi. U noma’lum va sirli Qashg‘ariya haqida birinchilardan bo‘lib dunyoga ma’lum ­qildi, Qing imperiyasining mustamlakachi bu chekkasi haqida bir qancha qiziqarli tadqiqotlar yozdi ­, O‘rta Osiyo tarixi, etnografiyasi va siyosiy ahvoli haqida qimmatli ma’lumotlar berdi, o‘ziga xos asarlar qoldirdi. Qozog'iston tarixi bo'yicha.
Ch.Valixonovning ijtimoiy-siyosiy faoliyati – uning g‘ayritabiiylik, jaholat va diniy, musulmonchilik, ­aqidaparastlikka qarshi qizg‘in kurashi, qozoq xalqini ilg‘or rus va jahon madaniyati bilan tanishtirishga intilishi xalqning o‘z-o‘zini anglashining uyg‘onishiga xizmat qildi. mazlum qozoq xalqi. Cho‘qon Valixonov (musulmon nomi Muhammad Hanafiy) qisqa, ammo yorug‘ hayot kechirdi. U 1835 yilning noyabrida ­mashhur qozoq xoni Ablayning nabirasi Sulton Chingiz Valixonov oilasida tug‘ilgan. Cho‘qonning otasi o‘qimishli kishi bo‘lgan. 1834 yilda Omskdagi Sibir chiziq kazak armiyasi maktabini tamomlagan ­, keyin Sibir qirg'izlari (O'rta juz qozoqlari) boshqaruvida turli lavozimlarda ishlagan ­, chor armiyasida polkovnik unvoniga ko'tarilgan va hatto olgan. irsiy zodagonlik.
Chingiz Valixonov keng doiradagi qiziq odamlar ­– amaldorlar, zobitlar, olimlar bilan yaqin aloqada bo‘lgan. U ­Cho‘lda ilmiy tadqiqotlar olib borishda yordam bergan, qozoqlar haqida huquqiy va statistik ma’lumotlarni to‘plagan va ­Omsk shahriga yetkazgan, Moskva va Sankt-Peterburgdagi etnografik ko‘rgazmalarga turli uy-ro‘zg‘or buyumlari, qozoq mahsulotlarini jo‘natgan, ko‘plab xalq an’analari, e’tiqodlari, afsonalarini yozib olgan. . Shunday qilib, Cho‘qon bolaligidanoq ma’rifatli, ­ma’naviy qiziqishlari rang-barang, intellektual hayot kechirgan kishilar qatoriga kirdi.
Bolaning bolaligi asosan sevimli buvisi Ayganimning mulkida o'tgan - Sirimbet (hozirgi Ko'kchetav viloyati, Volodarskoye qishlog'i). Cho‘qonning ma’naviy ­kamolotida, nabirasiga singdirilishida muhim rol o‘ynadi

xalq qadimiyligi, rivoyatlari, ertaklari, qozoq she’riyatiga muhabbat. Oyg‘anim buvining hikoyalari, Sari-Arqa bo‘ylab mashhur bo‘lgan ertakchilarning qo‘shiqlari – jirovlar, oqinlar bolakayda o‘z xalqining ma’naviy hayotiga qiziqishni erta uyg‘otgan, ­uning keyingi kamolotiga ham katta ta’sir ko‘rsatgan.
1845-1846 yillarda tashkil etilgan o‘sha yillarda Sibirdagi eng yaxshi o‘quv muassasasi bo‘lgan Sibir kadet korpusiga yuboriladi . ­Omskda Sibir chiziqli kazak armiyasining sobiq maktabi asosida. Bu yerda u tarix, adabiyot, geografiya, fizika, matematika, geodeziya va boshqa ­fanlarni o‘rgandi, fransuz va ingliz tillarini (rus tilini aytmasa ham) o‘zlashtirdi, arab tilidagi bilimini oshirdi. Korpusdagi o'quv dasturi juda boy va keng edi, ­qiziqarli malakali mutaxassislar ^{1 ta'lim berishdi} . Qolaversa, o'qishda katta muvaffaqiyatlarga erishayotgan va kelajakka shubhasiz umid baxsh etadigan qozoq iqtidorli bola ­korpus o'qituvchilarining ham, Omsk ziyolilarining ko'plab bilimdon vakillarining, xususan, K. K. Gutkovskiy va S. Ya.Kapustin. «Sulton Chingizning o‘g‘li Cho‘qon, — deb eslaydi Cho‘qonning korpusdagi do‘sti va kursdoshi, keyinroq mashhur olim va ­sayohatchi G. N. Potanin, — Gutkovskiylar oilasida o‘g‘illikka qabul qilingan» ² . O‘sha davrning yetakchi jurnallari, xususan, “Sovremennik” bilan tanish bo‘lgan qozoq Ch.Valixonov o‘sha G.N.Potaninning guvohlik berishicha, ^{3 -korpusdagi safdoshlari uchun “Yevropaga oyna” bo‘lgan} . Cho‘qonning ilm-fanga, sayohatga, turkiy xalqlar o‘tmishini chuqur o‘rganishga qiziqishi o‘rganish yillari davomida kuchaydi, ongliroq bo‘ldi.
1853 yilda Ch.Valixonov Sibir kadetlar korpusini tugatdi va uni tugatgandan soʻng Gʻarbiy Sibir ­va Qirgʻiziston chegara oblasti general-gubernatori G.X.Gasfortning adyutanti etib tayinlandi. Bu tayinlanish ­yosh ofitserga nafaqat mintaqadagi siyosiy va iqtisodiy vaziyat bilan yaqindan tanishish, balki ­noma’lum mamlakatlar va xalqlarni o‘rganish orzusini ro‘yobga chiqarish imkonini berdi.
1855 yilning yozida Ch.Valixonov maxsus topshiriqli ofitser sifatida G.X.Gasfort bilan birga ­Semipalatinsk viloyatining Gʻarbiy Sibir guberniyasining yangi tashkil etilgan qismi boʻylab ekspeditsiya safariga boradi. Bu safar chogʻida Choʻqon qozoqlarning oʻtroq joylashuvi bilan tanishadi, ­Qozogʻistonning chegaradosh viloyatlaridagi siyosiy vaziyatni oʻrganadi, tarixiy-geografik maʼlumotlar toʻplaydi. Valixonov Omskga qaytgach, ­xizmat vazifalarini bajarish bilan birga Qozogʻiston va Oʻrta Osiyo tarixiga oid adabiyot va manbalarni oʻrganish bilan shugʻullanadi, qozoq xonlari va sultonlarining nasabnomalari, shajara jadvallarini tuzadi, qozoq maqol va matallarini rus tiliga tarjima qiladi. Katta Juz qozoqlarini boshqarishning yangi tizimining loyihasini ishlab chiqadi.
1856 yil bahorida leytenant Ch.Ch.Valixonov tarjimon ­sifatida Qirgʻizistonning shimoliy viloyatlariga ­Rossiya fuqaroligini qabul qilgan Bugu urugʻiga qasamyod qilish uchun ekspeditsiyani boshqargan ­polkovnik M.M.Xomentovskiy ^{4 ixtiyoriga yuborildi.} , va interfeodal nizolarni bartaraf etish. Ilmiy nuqtai nazardan qaraganda, bu sayohat Cho‘qon uchun juda samarali bo‘ldi. "Biz, - deb yozadi olim, keyinroq, - biz ushbu ekspeditsiyada qatnashish sharafiga muyassar bo'ldik va ikki oy davomida yovvoyi tosh qirg'izlar orasida bo'lib , asosan ularning ­afsonalari va tilini o'rganib, turli ijobiy ma'lumotlarni to'plashga muvaffaq bo'ldik" ­⁵ . Ch.Ch.Valixonovning kundaliklari, eskizlari, to‘plamlari hozirgacha qirg‘iz xalqi tarixi va etnografiyasini o‘rganishda muhim manba bo‘lib qolmoqda. Bu ekspeditsiya chog‘ida Cho‘qon birinchi marta ­qirg‘izning mashhur “Manas” she’ridan parchalar yozib, rus tiliga tarjima qiladi.
til ⁶ .
Cho‘qon Valixonov birinchilardan bo‘lib tarixiy manbalarning yangi qatlamini – qozoq va qirg‘iz xalq og‘zaki ijodini ilmiy foydalanishga kiritdi. U birinchi marta Osiyo turkiy xalqlari tarixida etnogenez muammosi, islom dinining o‘rni, ijtimoiy-siyosiy ­tuzilishi va boshqalar kabi bir qancha asosiy muammolarni qo‘yadi va hal etishga harakat qiladi.
Ch.Ch.Valixonovning Semirechye va Qirgʻizistonga qilgan safari natijasida bir qancha tadqiqotlar va maqolalar yaratildi, ular orasida “Ili oʻlkasining geografik chizmasi”, “Buyuk qirgʻiz-qaysak qoʻshini anʼanalari va afsonalari”ni ajratib koʻrsatish mumkin. , Ili oʻlkasida yashovchi qozoq va qirgʻizlarning tarixi, etnografiyasi va hozirgi (XIX asr) ahvoli keng yoritilgan “Issiqkoʻlga sayohat kundaligi” va boshqalar . Oldinga qarab, Qirg‘iziston ­bo‘yicha ­tadqiqot va qator ishlar uchun Cho‘qon Shimoliy Qirg‘izistonga safarlaridan birida hamrohlik qilgan P.P.Semenov (1906 yildan Semenov-Tyan-Shanskiy) va E.I.Lamanskiyning iltimosiga binoan ^{7 fevral.} - 21. 1857 yil Ch.Ch.Valixonov Rus geografiya ­jamiyatining haqiqiy aʼzosi etib saylandi .­
1856 yil yozining oxirida u rus diplomatik missiyasi tarkibida rus-xitoy savdosini qayta tiklash bo'yicha muzokaralar olib borish uchun G'uljaga boradi.
Sin Xitoyning gʻarbiy mulklarida bir necha oy boʻlishi, bu oʻlka xalqlari hayoti va turmush tarzi bilan tanishish Ch.Valixonovning ilmiy qiziqishlari doirasini kengaytirdi, Sharqiy Turkistonga mashhur sayohatiga oʻziga xos tayyorgarlik vazifasini oʻtadi. .
Kuzatuvchi Cho‘qonning chizmalari hayratlanarli darajada aniq va zukko. Yosh olim istehzo bilan "aqlli" mandarinlarni, tengdoshlarini ­oddiy xalqning og'ir hayotiga hamdardlik bilan tasvirlaydi. U o'zining "Xitoy imperiyasining g'arbiy hududi va G'ulja shahri" asarida " ­Biz qanchalik ko'p payqadik", deb yozadi, ­"Xitoyda davlat boshqaruvi bilan bog'liq hamma narsa ­Osiyoni eslamaydi. Mahalliy jian-jun mukammal uch shamlardan pa ­sha hisoblanadi. Xalq hisobiga ichadi, yeb yuradi. Qassoblar har kuni go‘sht yetkazib berishadi, tikuvchilar ko‘ylak tikadi, ustalar uyni tamirlaydi. Talablar va suiiste'molliklar ­chegaradan oshib ketadi. Poraxo'rlikka kelsak, xitoyliklar bu borada Fors shohining o'zidan qolishmaydi.
Cho‘qon Valixonov Xitoydan qaytgach, ­18-asr — 19-asr boshlarida rus-xitoy munosabatlari tarixini, umuman, Rossiyaning O‘rta va O‘rta Osiyodagi siyosatini o‘rganishga kirishadi. G. N. Potanin bilan birga Omsk arxivida ishlaydi, xatlar, farmonlar, hisobotlar va hisobotlarning yarim chirigan sahifalarini o'rganadi.
1857-1858 yillarda oʻz davrining ilgʻor odamlari — F. M. Dostoevskiy, Petrashevskiy shoiri S. F. Durov bilan yaqin ­aloqada boʻlib, A. I. Gertsenning “Kolokol” jurnali bilan faol aloqada boʻlgan, taraqqiyotning sodiq tarafdori, taʼlim va demokratik ­islohotlar tarafdori Ch. 1858 yilda Omskga qaytgan G. N. Potanin do‘stini tanimadi. “Cho‘qon, – deb yozadi u, – ­jurnal kitoblari olib kelgan yangi g‘oyalarni asta-sekin o‘zlashtirib bordi va men Omskga qaytganimda, u o‘zgargan ­odam edi” ⁸ . Podshoh haqidagi illyuziyalarini yengib, u ­demokratiyaning ishonchli himoyachisiga aylandi. Biroq Ch.Valixonov jamiyatni tubdan qayta qurishning tub chora-tadbirlarini anglash darajasiga ko‘tarila olmadi, mavjud tuzumga qarshi inqilobiy kurash yo‘liga tushmadi. Qozogʻistonda ilm-fan ­, maʼrifat, jurnalistika, islohotlar loyihalarini ishlab chiqish bilan shugʻullanadi.­
1857-yilda Sharqiy Turkistonda sobiq Qashg‘ar xo‘jaylari avlodlari, xususan, Valixon-tyura boshchiligida tsinlarga qarshi milliy-ozodlik qo‘zg‘oloni ko‘tarildi. Voqealar bo'yicha Rossiyaning to'g'ri siyosiy yo'nalishini ishlab chiqish uchun ­urush vaziri N.F.Suxozanetning 1857 yil 28 avgustdagi buyrug'ida aytilganidek, "tafsilot va aniqlik bilan aniqlash kerak edi. Qashg‘ardagi hozirgi ahvol, qo‘zg‘olonning kuchi va ahamiyati darajasi, bu mulkning ­alohida mavjudligidagi muvaffaqiyatning barcha tasodiflari va xalqning sobiq ­Muhammadlar sulolasiga hamdardligi” ⁹ . Shunday qilib, rus olimlarining Qashg‘arga ilmiy ekspeditsiya tashkil etish va jo‘natish g‘oyasi va taklifi nihoyat rasmiy doiralarda qo‘llab-quvvatlandi. Ushbu murakkab va xavfli vazifa uchun eng munosib ­nomzod haqida savol tug'ildi.
“Ch. Ch.Valixonov, — deb yozadi P. P. Semenov, — ­milliy qirgʻiz libosida Qashgʻarga joʻnatilgan yagona ofitser ediki, u oʻzining kamoloti va isteʼdodi bilan Rossiya uchun qimmatli maʼlumotlarni, nafaqat Qashgʻarning bugungi ahvoli haqida, balki Rossiya uchun qimmatli maʼlumotlarni toʻplashi mumkin edi. lekin butun Olti-Shar va Xitoy Turkistonida o'sha paytda sodir bo'lgan tartibsizliklar sabablarini tushuntiring» ¹⁰ .
Bu sayohat Valixonov uchun hayotidagi eng xavfli va ayni paytda eng muhim voqea edi. Cho‘qon savdogar Alimboy nomidagi savdo karvoni bilan birga 1858-yil 2-oktabrda Qashg‘arga yetib keldi va u yerda 1859-yil 11-martgacha qolib ketdi.Bu vaqt davomida u P.P.Semenov va P.P.Semenov ­bilan birgalikda ishlab chiqqan dastur bo‘yicha material to‘pladi. K.K. Gutkovskiy. Bu Qashgʻariya hayotining eng xilma-xil jabhalari — iqtisod, siyosiy ahvol, moliya, tarix, etnografiya va hokazolarga oid noyob material edi.Ch.Valixonov sharqning nodir qoʻlyozmalarini topib, olib chiqqan, bir qancha qiziqarli qoya kolleksiyalari, oʻrta asr tangalari, va gerbariy va boshqalar. Valixonovning Qashgʻarga qilgan sayohati haqidagi kundaliklari, bu oʻlkaga oid ilmiy ishlari va fanga nomaʼlum boʻlgan ­tadqiqotlari rus va jahon sharqshunosligiga muhim hissa boʻldi. "Bu sayohat, - deyiladi Rossiya Geografiya Jamiyatining 1865 yil uchun hisobotida, - Marko Polo davridan beri ajoyib jug'rofiy jasoratdir , bu shaharda o'ldirilgan baxtsiz ^Adolf Shlagintveyt bundan mustasno, Valixonov bu haqda xabar bergan edi. birinchi ijobiy ­ma'lumot» ¹² .
Botir sayyohning shon-shuhratida Cho‘qon Valixonov 1860-yil fevral oyida (boshqa ma’lumotlarga ko‘ra, 1859-yil dekabrda) Rossiya poytaxtiga yetib keldi. Qozoq olimi hayotidagi Peterburg davri qizg'in tadqiqot ­ishlari, qiziqarli uchrashuvlar, tadqiqotlar bilan to'la.
Shtab kapitan Ch.Valixonov ­Tashqi ishlar vazirligining Osiyo boʻlimida xizmat qiladi, Bosh shtabda tez-tez ­boʻlib turadi, universitetda maʼruzalarda qatnashadi, Rossiya geografiya jamiyati yigʻilishlarida nutq soʻzlaydi, Oliy maktabda turkiy tillardan dars beradi. Osiyo ­boʻlimi taniqli jurnallar sahifalarida soʻz yuritadi, qadimiy Sharq yozuvlari tarjimalari ustida ishlaydi, ­Oʻrta va Oʻrta Osiyo xaritalarini tuzishda qatnashadi. Sankt-Peterburgda boʻlgan davrda yozilgan eng muhim asarlar qatorida “Jungariya ocherklari”, “Abilay”, “Tarixi-Rashidiydan” va boshqalar bor ­.. Choʻqonning taniqli rus yozuvchilari va olimlari bilan kundalik muloqoti, ularning koʻpchiligini uygʻotgan. Qozog'iston va Markaziy Osiyoga qiziqish.
O'pka kasalligi uni 1861 yil bahorida poytaxtni tark etishga majbur qildi. Vataniga, ota-onasining qishlog‘iga borib, yana xalq og‘zaki ijodi materiallarini yig‘ishga qaytadi, xalqning xurofot va jaholatiga, hokimiyat tepasida turganlarning o‘zboshimchalik va zo‘ravonligiga qarshi kurashmoqchi bo‘ladi. “Vatandoshlarim manfaati uchun] mehnat qilish, ularni amaldorlar va boy qirg‘izlar despotizmidan asrash uchun, – deb achchiqlanib F. M. Dostoevskiyga yozgan Cho‘qon ­“Men qandaydir tarzda sulton bo‘lishni o‘ylardim ” ­¹³ . Darhaqiqat, ­Ch.Valixonov Otbasar tumani katta sultonligiga o‘z nomzodini ko‘rsatdi. G'alabaga qaramay, yangi general-gubernator A. O. Dugamel vakili bo'lgan mintaqaning yuqori hokimiyati ­uni ma'qullamadi. Ch.Valixonovning demokratik e'tiqodi, ­uning xalqiga savodsizlik va qashshoqlikdan qutulishda yordam berishga intilishi Omsk amaldorlarining dushmanona munosabatiga uchradi, Cho'lda tushunmovchilik va nafratning bo'sh devoriga aylanib ketdi.
Umrining so‘nggi davrida Cho‘qon ­o‘z xalqining “ma’rifatli shafoatchisi” sifatida faol harakat qiladi. Qozog‘istonda sud-huquq islohoti loyihasini ishlab chiqishda faol ishtirok etadi . ­Uning “Sud-huquq islohoti to‘g‘risida eslatma ­”si Qozog‘istondagi o‘ylanmagan va o‘z vaqtida amalga oshirilmagan islohotlarga, xususan, biylar sudining bekor qilinishiga qarshi chiqqan eng yorqin va teran publitsistik chiqishlaridan biridir. “Rossiya oʻz oʻgʻillari orasida, — deb yozgan edi Choʻqon Valixonov, — boshqa dinga mansub koʻplab xalqlar va ­mahalliy rus aholisining turmush tarziga mutlaqo zid boʻlgan turmush tarzini olib boradigan, bir-biriga mutlaqo zid boʻlgan odat va urf-odatlarga ega boʻlgan chet elliklar bor. rus slavyan qabilasining urf-odatlari va urf-odatlariga. Yuqoridagi sabablarga ko'ra nasroniy va o'troq rus aholisi uchun mo'ljallangan o'zgarishlar ­Evropa va Osiyo Rossiyasining ko'chmanchi va sargardon chet elliklariga to'liq taalluqli bo'lsa, hech qanday foyda keltirmasligi va ma'nosiz bo'lishi aniq . ­U maʼmuriyat va hukumatga millionlab insonlar taqdiriga daxldor islohotlarni amalga oshirishda “oʻta ehtiyotkor va oʻta ehtiyotkor boʻlishni” tavsiya qiladi. Bu va shunga o‘xshash boshqa asarlarida Cho‘qon Valixonov haqiqiy insonparvar, ­mazlum xalq himoyachisi sifatida namoyon bo‘ladi.
1864 yil bahorida Cho‘qon polkovnik M.G.Chernyaev otryadiga qo‘shildi ­va rus qo‘shinlarining Qozog‘istonning janubiy viloyatlarini bosib olgan qo‘qon feodallariga qarshi harbiy harakatlarida qatnashdi. Biroq, Chernyaevning mahalliy aholiga nisbatan shafqatsiz munosabatidan g'azablanib, u armiyani tark etadi va o'z qarindoshi, Adban-Tezek oilasining katta qozoq sultoni ovuliga jo'naydi va u erdan ­bo'lmaganlarning kuchli milliy ozodlik harakatini diqqat bilan kuzatib boradi. - Shinjonning xon xalqlari, vaqti-vaqti bilan Damlamaga yozishmalar uchun kelishadi. «Rus invalid» gazetasida (1865 yil, 51-son) uning G‘arbiy Xitoydagi dungan qo‘zg‘oloni haqidagi so‘nggi maqolasi chiqadi.
1865 yil 10 aprel Ch.Valixonov vafot etdi. Oltin-Emel tizmasi etagiga dafn etilgan. Uzoq davom etgan shafqatsiz kasallik va bevaqt o'lim Cho'qon Chingizovichga o'z rejasining bir qismini ham bajarishga imkon bermadi. Vaholanki, uning qisqa umrida meteorit parvozi kabi uddasidan chiqqani ham uning g‘ayrioddiy ­qobiliyatlari, bilimga chanqoqligi, qamrovi kengligi va ilmiy muammolarni tahlil qilish chuqurligi bilan hayratda qoldiradi. Ilm-fanga deyarli nomaʼlum boʻlgan oʻlkalar – Qirgʻiziston, Sharqiy Turkistonda boʻlgan birinchi yevropalik (maʼrifiy maʼnoda) olim ­boʻlib, u yerda qimmatli va nihoyatda ilmiy ahamiyatga ega materiallar toʻplagan. Rossiya sharqshunoslari bir ovozdan Cho‘qon Valixonovni ­fenomenal hodisa sifatida tan oldilar.
Uning katta xizmati shundan iboratki, u ­Rossiya va Qozog'iston o'rtasidagi o'zaro yaqinlashuvning tarixiy zaruriyatini chuqur va chinakam tushuna oldi ­. Bu ajoyib olim va pedagog rus va qozoq xalqlari, bepoyon Vatanimizda yashovchi barcha xalqlar do‘stligi va madaniyatini o‘zaro boyitish g‘oyalari tantanasining yorqin namunasidir .­