Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

%y^yL- **F rfri - £u^-y> ^ ^ ^
"Tftey*! iJy. u/)S ^ . |A

Vodiy panoramasi p. Yoki Zailiy Olatau tog'lari manzarasi bilan,

Buguti va Toʻraygʻir. Tuklar. 1856 yil
Tury ayg‘ir – bay ayg‘ir degan ma’noni anglatadi. Qirg'izlar afsonasida ­aytilishicha, qirg'izlar qalmiq-zungarlarni bu joylardan quvib chiqarganlarida, ular bu tog'da dafna ayg'irini topdilar. To'rayg'ir - adbanlarning eng yaxshi qishki kulbasi ^14a . Ularning aytishicha, u erda deyarli hech qachon qor bo'lmaydi ­, [va] qor bo'lsa, u kichik va tez orada yo'qoladi ­. Qoramol, eng yomon qishda va oziq-ovqat etishmovchiligida, tanaga chiqib, faqat bug'u moxini iste'mol qiladi - shunchalik kuchli o't va yaxshi tuproq ­. Jugumdi er (yaxshi joy) ¹⁵ - deydi qirg'izlar. May oyida Xudo bizni bu yaxshi joyda qor topishga olib keldi. Qor shunchalik ko'p ediki, uning ­butunlay erishi uchun 3 quyoshli kun kerak bo'ldi - vaqt biz uchun qimmatli edi va ertasi kuni ertalab biz yo'lga chiqib, tog'ning (To'rayg'ir) Kungey tomonida, Sulu-Qoracho'kada biroz to'xtadik. trakt.

18. 
    may. Toʻraygʻir togʻining [yon] kungeyi. Sulu-Karachoke traktining kaliti.
    

Havoning asu (o'tishi) Sog'otlar kabi tik bo'lmasa-da, lekin ­yo'lda yotgan ulkan toshlar har qanday arava va aravaning o'tishini imkonsiz qiladi. Ushbu tog 'qoyalarining asosini tashkil etuvchi tosh Finlyandiyada magistral yo'llar tozalanadigan juda mo'rt qumtosh edi. Rgayu, honeysuckle, heather ¹⁶ va boshqa tog 'butalari ko'p edi. Bu yerda birinchi marta qirg‘izlar ravash yoki rauash deb ataydigan turshakning o‘ziga xos turini uchratdim. Bu o'simlik yoqimli nordon sharbati bilan to'ldirilgan bo'sh, suvli poyaga ega. Uning barglari oddiy otquloq barglariga o'xshaydi , lekin ancha katta. ­Uning ta'mi ­anorni eslatadi.
Tog'lardan chiqqach, bizning oldimizda janubi-g'arbda | [va] Kuuluk tog'larigacha ko'tarilgan vodiy ochildi. Bu vodiy shimolda Kuuluk tog'lari bilan chegaralangan, SH.da [ya'ni. e.N0 ] Merkedan, SE [SO] da — Olatov togʻlari, janubda — Olatov togʻlari hamda Chilik va Jinichke daryolari darasi, SSWda — Uchqumbel tizmasi, Sda — ­Toʻraygʻirdan oʻtadi . tizma ¹⁷ .
Kechagi turar joyimizdan o‘ng tomonda Chilik oqardi. Uning Olatauni kesib o'tadigan darasi va bu erda Chilikka quyiladigan Djinichka daryosining darasi ko'z o'ngimizda ko'rinib turardi. Chap tomonda Chorin, aslida uning [vodiysi] Oqto‘g‘ay va undan janubi-sharqda baland tepalik bor edi, u orqali Quuluk ildiz tizmasi bilan tutashadi va u bo‘ylab uchta Mer-

Daryoda rus otryadining tunashi. Merke. Qalam. 1856 yil

ki, Charinga oqib tushadi. Biz bu samolyotga bordik. Vodiy asta-sekin merklargacha ko'tarildi. Hammasi o't bilan qoplangan, qirg'izlar Cheter deb atashgan. Bu o't ikki xil bo'ladi: biri ­sariq rangda, xochli, cho'zinchoq dukkakli ­, go'yo o'ralgan va tekis barglari bor, ikkinchisi oq, kapitativ, dukkaklari hatto silindrsimon, lekin qo'chqor shaklida egilgan. shox va tishli barglar. Yem sifatida birinchi zot ham, ikkinchi zot ham ishlatiladi, undan qoramol, ayniqsa, qo‘chqor semizlanadi.

Bu vodiyda jiren deb atalgan antilopalar koʻp. Qirgʻizlar bu hayvonni kara-kuiruk ([lit.:] qora dum) ^{18 deb atashadi} . Kavkaz va Dauriyada uni dairan deb atashadi. Yovvoyi tosh qirg‘izlar va Ili qalmoqlari jiren deyishadi. Ular T. e. antilopalar] may oyida koʻpayadi.
Qirg'izlar bir nechta bolani tutib olishdi va biz ­lager stolimizda bu o'yindan kotletlarni oldik.

18. 
    may. Birinchi Merke daryosi.
    

Biz ­Olatov tog‘larini Quuluk tizmasi bilan bog‘laydigan baland istmusga ko‘tarilganimizda, oldimizda yoriq, baland qoyali jar ochildi. Juda tez Merke daryosi uning tubida yupqa lenta shaklida aylanib o'tdi. Balandlikdan ­daryo oqimi go'zal edi: daryo yashil va hatto o'tloq ustida ko'k rangda oqardi ­, qirg'oqlari har ikki tomondan shaklda chegaralangan edi.

tollar xiyobonlari. Merklar (ularning uchtasi bor) Charinga quyiladi, Olatau tog'laridan boshlanadi va istmusning butun uzunligi bo'ylab oqib , eng chuqur daralarni hosil qiladi va Charinga quyiladi, ular bir xil istmusni faqat eni bo'ylab kesib o'tadi. , K.uuluk atrofida aylanib, shimolga burilib, Iliga quyiladi.
Biz tunni Birinchi Merkada, uning Charinga quyilishi yaqinida o'tkazdik.
Merkada arxar va yovvoyi echkilar juda ko'p. Men ularni ovladim, lekin muvaffaqiyatga erishmadim. Argali erta tug'iladi, men Kapalada kichkina echkini ko'rdim.
Biz ko'rgan bolalarga qaraganda, echkilar aprel oyining oxirida [ularni] tark etishadi. Umuman olganda, Olatava tog'lari echkilar ­, arxarlar, kiyiklar bilan mashhur. Qoraquyruklar faqat ­vodiylarda uchraydi. Bu yerda men qushlarni ko‘rdim: qirg‘iz deb atalgan jakka, yovvoyi kabutarlar, qora qarg‘alar... keklik, grosbeaks, tog‘ yulduzlari [aniqrog‘i: pushti starlinglar] (qizil patli) va qisqichbaqalar. Tunga joylashadigan joyimizdagi yirtqich qushlardan ­uçurtmalar va qo'zilar jinsidan o'ziga xos zot, qo'zichoqdek oq, qanotlarining uchlari qora, oyoqlari qizil.

18. 
    May, tunda Cherganak daryosida.
    

Birinchi Merkada biz uy qurish uchun qorni tozalashimiz kerak edi. Kechga yaqin, osmon bulutlardan tozalangan bo'lsa-da, shimoli-sharqdan keskin shamol esib, sovuq edi. Ertalab biz uchib ketdik ­. Butun hududni qor qopladi. Kun yaxshi va quyoshli edi. Biz qaray olmadik: quyosh nurlarining oppoq, yorqin qorda aks etishi ko'zlarga chidab bo'lmas darajada edi. Uch Merkening bo'shliqlari orqali o'tish qanchalik qiyin bo'lmasin, lekin otryadning mustahkamlangan va umumiy yordami bilan artilleriya kamarlarga xavfsiz tarzda ko'tarildi.

Ikkinchi Merke qo'shilish joyidagi qoyali qirg'oqlar orasidagi ajoyib manzara Charinni taqdim etadi . ­Katta qoyalar bilan qoplangan tik qirg'oqlar , toshlar ostida va ustida piramidal archalar o'sadi. ­Pastda, shovqin, ko'pik bilan Charin o'zining insoniylashtirilgan to'lqinlarini sachratadi.
Ikkinchi Merke ancha tor va oqim juda zaif. U orqali o'tish va ko'tarilish birinchisi kabi tik emas. Uchinchi ­Merkda biz otlarga dam berib, tushlik qildik. Uchinchi Merke oqimidan hosil boʻlgan vodiy ­ancha keng va botqoqli. Daryo birinchi [Merke] dan ham chuqurroq, suv ko'proq. Uning qirg‘oqlarida o‘sgan tollar boshqalarga qaraganda qalinroq. Bu yerda bitta buta o'simligi o'sadi, barglari talga o'xshaydi, lekin tikanlari do'lanaga o'xshaydi va po'stlog'i do'lanaga o'xshaydi, ammo biroz quyuqroq. Qirg'izlar uni Cherganak ^{19 deb atashadi} . Daraxt ­qizg'ish rangga ega, shuning uchun qirg'izlar undan tanasi yasaydilar | t. e. zaxira] qurol uchun. Uning mevalari dengiz itshumurtiga juda o'xshaydi.
Uchinchi Merkega chiqish juda oson. Perm va Tretya Merke o'rtasidagi qoyalarda quyidagi butalar o'sadi: rgay, sariyog'och, sarg'ish rangli va mayda barglari bo'lgan atirgul, ancha baland bo'yli karagan, juda mayda barglari (qirg'izlar uni borkaragan deb atashadi), zig'ir, asal, dogwood. (poyasi qalin otquloq kabi; mahalliy aholi uning kulini no'xatga solib qo'ydi). Tog'larda, Merke cho'qqilari yaqinida, Chilikka oqib tushadigan Osogacha, qor chizig'i ostida ­imoratlar uchun mos archa o'sadi. Ko'tarilgan ­tog'lardan o'tayotganimizda, biz aytganimizdek, istmus, o'ngda (chapda) Kuuluk, chapda [o'ngda] - Olatovning asosiy tizmasi. Quulukning oxiri sharqiy tomondan boshlangan Charin bilan oʻralgan. Charinga uchta Merke shu isthmusda oqadi.
Olatovdan kelib chiqqan holda Uchinchi Merkeni tashkil etuvchi yoʻlak Tovoldi-Asu deb ataladi. Bu Issiqko'lda ifloslangan uchta asosiy o'tish joyidan biridir. Safarimizda u ­chetda qoldi, biz Bugu urug'i aylanib yurgan Karkarda bo'lishimiz kerak edi. Tobuldi-Asu, deyishadi, g'ildirakli haydash qiyin, yo'l ­zich qoraqarag'ali o'rmondan o'tadi, albatta, u keyin qor bo'laklari bilan qoplangan. Uchinchi ­Merkedan ko'tarilgandan so'ng, yo'l qulayroq bo'ladi: loglar va ikkita kalit orqali uchta kichik tushish; Tiektosh toshidan soʻnggi tushish Chorinning tekis oʻtloqli vodiysini ochadi. Bu vodiy ­Qarqara vodiysi bilan qoʻshiladi.
Tiektosh — Chorin Quulukning shimoliy burnini kesib oʻtib, uni Uchinchi Merke boʻgʻozidan ajratib turadigan dara. Charyn ­vodiysining chap tomonida u Kuuluk bilan chegaralangan, o'ngda - stol ­istmus ²⁰ oyog'ining katta va past davomi emas ­. Cherganoqti daryosining biz tunab qolgan Choringa qo‘shilishi bilan o‘rtasidan o‘tib, ­Choringa quyiladigan shu nomdagi daryo nomi bilan atalgan Karqara deb ataladigan dumaloq vodiy ochiladi.


Daryo vodiysining sxematik xaritasi. Karkar.
Tuklar. 1856 yil

Qora Chulak-Qarqora oqadi, u Chon-Qarqoraga yetib bormasdan yo'qoladi.

Kuulukdan Kegengacha Chibdjoke daryosi oqadi, u ham unga etib bormasdan yo'qoladi. Qushmurundan SSOda Manasnen-Bo'zto'be deb nomlangan alohida poyga yoki qo'rg'on joylashgan. Mahalliy aholining afsonasida aytilishicha, ularning qahramoni Manas ( ­xalq orasida mashhur bo'lgan epik afsonaning qahramoni) qalmoqlar bilan urush paytida o'z qarorgohini shu erda bo'lgan ¹.
Qarqara vodiysi shimolda Temirlikdan oʻtish yoʻli bilan chegaralangan. N0 da [quyidagicha: Shimoliy WJda uchta Merke, SSWda - Qirgʻiznen- Olatau togʻlaridagi Santash dovoni, N0da - Qushmurun tizmasi, 0N0da - Labasi togʻlari va 0S0 dan SOda - Uch . -Karkara yura davri. Labasi va Qushmurun oʻrtasida, xitoy ­qoʻriqchilari orqasida Sumbenentau togʻlari va undan keyingi Keushentau, xuddi shu nomdagi oʻtish joyi boʻlgan Artkan choʻqqisi koʻrinadi. Sariyoz daryosi Kegenga quyiladigan vodiyning oʻzida qirgʻizlar tomonidan Tasmadjon deb atalgan tepalik tizmasi bor ­va u Qarkari daryosida tugaydi ­. Uning yo'nalishi shimoli-sharqdan janubi-g'arbga. Bu tizmaning sharqiy tomonida, chuqurlikda Karkaranen-Kainatma-Tuz deb nomlangan sho'r buloqlar yotadi. Ular paydo bo'lganda, buloqlar gidroksidi loyning qattiq qotib qolgan massasi bilan qoplangan suv omborini hosil qiladi . ­Bu qobiqning o'rtasida, tushunarli tarzda [ya'ni . ya'ni, ehtimol], yer osti (qat'iy ma'noda aytganda, yer so'zi bilan biz ustki ­solonets paluba [ya'ni, qopqoq, ustki qatlam]) ta'siridan xuddi shu moddaning muntazam kubik massasi hosil bo'lgan. Uning balandligi 1,5 sazhens, uzunligi - 3, kengligi - 2,5 sazhens. Janubdagi Labasi togʻlari ortida Tekes togʻlari joylashgan boʻlib, ulardan Ilining manbai boʻlgan shu nomdagi daryo oqib oʻtadi.
yana bir tuzli ko'l Labasaning sharqiy yon bag'rida joylashgan. Ushbu ko'l Kegen solonetslari bilan log orqali bog'langan . ­Chiliqdan Santashgacha boʻlgan barcha yerlar, bugular aytganidek, avval qalmoqlarga tegishli boʻlgan ­. Bundan 30 yil avval qalmoqlar To‘rayg‘irda kezib ­, Quulukda qishlagan. Ularning chegara piketlari Birinchi Merkada va Karkarinskiyning sho'r buloqlarida turardi. Hozirda Zurgan-Suun va Argun-Suun qabilalariga mansub xitoy qalmoqlari Qushmurun va Labasi togʻlaridan nariroqda kezib yuribdi. Sumbe tog'lari orqasida ­shahar va Lamai ^{22 hit} . Qoʻshmurunda qoʻrgʻoshin rudasi qazib olish maskani mavjud . ­Rivojlanish shampan - ichki viloyatlardan surgun qilingan jinoyatchilar tomonidan amalga oshiriladi. Karkara trakti ­yozgi ko'chmanchilar lageridir. Unda adbanlar va yovvoyi tosh ­jinsi Bugu yuradi. Vodiy chorvachilik uchun qulayligi bilan mashhur: u erda na pashsha, na pashsha yo'q. Umuman olganda, biz Alatava vodiylarida ­bir nechta hasharotlarni uchratdik. Bu yerda havo sovuq, ayniqsa kechasi.

22. 
    [May], 2-kecha Qarqara daryosida.
    

Cherganaktadan janubi-sharqqa va Karqora boʻylab yoʻl oldik ­; bir necha verst yo‘l bosib, daryo bo‘yida tugaydigan Tasma tog‘ tizmasi ­jarlikni hosil qiladigan joyda to‘xtadilar. Bu joydan pastroqda daryo qirgʻogʻi oʻrmonli boʻlib, ancha zich osier (tol) va Qoracherganak bilan qoplangan. Sohilda, ­qumloqlarda saksovulga tez-tez duch keladi. Daryoda ­mahalliy aholi cha bak, ruslar ­osmanka deb ataydigan kichik baliq zoti bor.

22. 
    [may]. U yerda tunash. Jideli - Xudo.
    

Qutimaldiga Pishpek farmoni (gubernatori) 1500 tonna [quyidagicha: bir kishi] kelgan, degan gap tarqaldi. Bog'ish saroyining manapi Umbet-Ali asirga olindi, mollari talon-taroj qilindi. Ba'zi suhbatdosh Buginlar ­, ularning biylari bu mish-mishni yolg'on tarqatishdi, shunda biz ko'lga bormayapmiz, ularning erkinligi abadiy yo'q qilinishi mumkin. Boshqalar esa toshkentlik to‘rt kishi butun Bug‘u urug‘ining nufuzli manapi Bo‘ranboy yaqinidagi ovulda hozir bo‘lib, saribog‘lar bilan ­[nizoni] hal qilish uchun ularni o‘z joylariga taklif qilganliklarini aytishdi. Bupu uchun bu yechim, albatta, foydali bo'ladi. Ular zaketga 30 ta ­ot berib ulgurgan, Urman esa Toshkentdagi tepaliklarni vayron qilgan, uning o‘rnini egallagan Umbet-Ali esa ularning oldiga ­so‘raganidek kelmadi. Bug‘a endi ruslardan, ularning aravalaridan qutulmoqchi bo‘lib, saribag‘ish sartlar ishtirokida g‘alaba qozonishi aniq. Biroq, bularning barchasi mish-mishlar. Nima bo'lganda ham ko'lga borishga qaror qildik.

22. 
    [may].
    

Bizda Bugu jinsining vakillari bor edi. Nufuzli katta ­manap podpolkovnik Buranbay Bekmurodov, Muratali Bernazarov (katta yil), Qozibek Shiralin, Karach (chon) - salmeka boʻlimining biylari. Ular nufuzlilar qatoriga kirmaganlar: ariq urug'i vakili To'qsaboev Oldjaboev va uning ukasi Hakimbek. Qora suyakdan - Murot -Ali va Umar- botirning qullaridan bo'lgan Telekmet biy . Adbans xato bilan hal qilindi.

22. 
    [may]. Tup daryosida Santash ^{23 o'tish joyida tunash} .
    

25-kun kuni ertalab dulatlar ²³ * ¹ va bug'u o'rtasida muzokaralar bo'lib o'tdi. 10 ta kazak ariq urugʻining ovullariga arava yigʻish uchun yuborilgan. Kechki ovqatdan keyin otryad chekinib, shimoli-sharqga [janubiy-g'arbga], Santashga yo'l oldi. Qarqoraning yuqori oqimidan boshlab, erlari tekis ­, oziq-ovqati moʻl, umuman olganda, bu yerning oʻsimliklari ­eng boy: baland oʻt, qirgʻizlar aytganidek, kuzda chavandozning uzengigacha yetib borar, turli xil keng bargli oʻsimliklar ­zich oʻsadi. oʻtloqlarda ham, togʻ yonbagʻirlari va tepalarida ham. Ayniqsa ­, diqqatga sazovor o'simliklar: yalpiz (inglizcha) va ­jigar (shakar qamish) ^{24 kabi barglari bilan sichqon jinsi} . Qirg'izlar bu o'simlikni ak-qo'rg'oshen, yovvoyi toshlar esa bug'u qulog'i (kiyik mushti) deb atashadi. Ular o'simlikning sharbati zaharli ­va shish paydo bo'lishiga ishontirishdi. Avgustgacha qoramol yemaydi, sarg‘ayib, sharbatini yo‘qotadi. Sigir najasi hidi. Tog'larda, chap tomonda, tol, tog 'kuli butalari o'sgan (maxsus ­zot, silliq va butunlay qizil, karmin* barg po'stlog'iga ega). Chuqurliklar va tog'larda (Santasa tog'lari juda past) yotadigan qorga qarab, Karkara vodiysi juda baland deb taxmin qilish mumkin.
Turar joydan chiqib ketayotib, o'ng tomonda Tobuldi-Asu tog'larining davomi, o'ngda [chap] - ­Karqara tog'larining davomi bo'lgan kichik tepalik bor edi . ­Bu tog'lar, yuqorida aytib o'tganimizdek, past. Yoʻl botqoqli togʻ boʻylab ketadi, togʻlardan oʻng va chap tomonda koʻplab buloqlar mavjud boʻlib, ular birlashganda Jele-Qarqora qoʻshilishidan pastroqda Karkaraga quyiladigan daryoni [Irsu?] hosil qiladi. Bu daryo janubi-g'arbdan shimoli-sharqqa ^{25 yo'nalishiga ega} . Jurnaldagi bu kalitlarning orqasida issiq yozda quriydigan ko'l (2 verst) yotadi. Mahalliy aholi Irtish deb ataydigan ko‘lda g‘ozlarni ko‘rdik . ­Bu zot ­kulrang-kul rangga ega - oq boshida ikkita ko'ndalang qora chiziq bor, bo'yinning mo'ynasi va pastki qismida quyuq uzunlamasına chiziqlar mavjud bo'lib, ular bir-biridan yon tomonlarda oq ingichka chiziqlar bilan ajratilgan; bu ­g'ozning qanotlari qora, oyoqlari sariq, tumshug'i ham shunday. [Tog' g'ozi] ­oddiy g'ozlardan kichikroq va eiderdan kattaroq.
Ko'ldan ikki verst uzoqlikda Tupa daryosi yotadi. Tup ­janubi-sharqdan (yoki WNWdagi OSO ) shimoli-g'arbdan ­[ bu erda] oqimga ega . Tup daryosi ancha tez oqadi, tubi toshloq ­, qirgʻoqlari tol, cherganak va balgʻin (saksovullar turkumi) bilan qoplangan. Daryoda baliq bor. Bizning kazaklarimiz marinkaga o'xshash baliqni to'rga olishdi. Qirg‘izlar uni sazan deyishadi. Tupada og'ziga yaqinroq baliq ko'p, deyishadi.
Tup Issiqkoʻlga quyiladi. Tupa oqimiga parallel ravishda ­Maya Tasma deb nomlangan archa o'rmonlari bilan qoplangan past tog'lar qatori joylashgan . ­Tasma ortidan Djirg'alon daryosi oqib o'tadi, u ham Issiqko'lga quyiladi.
Santash - bu hisoblash toshidir. Bu o'tish o'z nomini ­bitta qo'rg'onga qo'yilgan tosh uyumidan oldi. Tepaning balandligi 3 sazhen, aylanasi 35 sazhen.. An'anaga ­ko'ra, amir Temir-Kurgen (amir Temir-Qurqon, Sharqda Temurlan deb ataladi ²⁶ ) imperator Kaan-Chinning qizini olib ketish uchun Xitoyga borgan. (kaan -chin — Xitoy imperatorining unvoni, |[turkchada boshqacha:] Xakanchin — Xitoy imperatori, [unvon] qirgʻizlar tomonidan ­oʻz nomiga aylantirilgan), keyin u har bir askariga buyruq berdi. toshni bir joyga qo'ying. Qaytib kelgach, u barcha askarlarga bir toshni olib, boshqa joyga qo'yishni buyurdi. Qolgan ko'tarilmagan toshlar bo'yicha u mag'lubiyatini baholadi. Sobiq tepalikning joyi yaqin va hozirda joylashgan.
Tarixiy xabarlar bu afsonaga mutlaqo ziddir ­. Tamerlan chindan ham Xitoyga borgan, lekin Samarqanddan jo‘nab ketayotib ­, O‘tror shahrida vafot etgan ²⁷ . Vaholanki, Oʻrta Osiyoning barcha afsonalarida oʻrta asrlarda Buyuk Karlning ritsarlik sheʼrlarida va rus ertaklarida, Vladimir Qizil Quyoshda boʻlgani kabi, birinchi oʻrinni Temur oʻynaydi. Turkiston barcha masjidlarni, barcha qadimiy suv quvurlarini oʻz bosqinchisi Amir ­Temir Sohib-Keronga (dunyo gʻolibi) bogʻlaydi ²⁸ . Nima bo'lganda ­ham, Santash tepaligini qurish uchun ko'p odamlar va ko'p mehnat talab qilindi va bu, albatta, bu erda ­o'tgan ba'zi xalqlar hayotidagi muhim faktlarni kelgusi kunlarga meros qilib qoldiradigan yodgorlikdir. ­].
Aytgancha, Karqora daryosi nomining kelib chiqishi haqida yana bir afsona.
Qirgʻizlar qalmoqlarga bostirib borishlarining birida shu daryo boʻyida zaysan ^{29 qizlari boʻlgan ikki yosh qizni asirga oladilar} . Ularning ovuli endigina sayrga chiqdi. Ular hojatxonaga borishlari kerak bo'lgan joyda qolishdi va kiyinib, bayramona tarzda kochga, yig'ilish joyiga kelishdi. Ularning boshlarida patlar, ­sultonlar bor edi. Bu patlarni qirg'izlar karkara deb atashadi. Qarqara unvoni va bu haqidagi afsonaning boshlanishi .­
Santasha tepaligini Qirg'iz xoni Ishim ^30ga , uning qalmiq-zungarlar ustidan qozongan g'alabasiga yodgorlik sifatida atashadi. Bu ehtimoli kattaroq. Ishim haqiqatan ham shu joylarda edi va chindan ham hon-taijie ­³¹ ustidan g'alaba qozondi .
26-27 [may], xuddi shu joyda edi.

28. 
    [may]. Tupe daryosi bo‘yida, dovonning janubiy chekkasida tunash uchun turar joy; Santash, Kensay traktida.
    

turar joyimizdan ikki verst pastda, ­Santasha vodiysi bilan o'ngda [va] chapdan chegaradosh tog'lar yaqinlasha boshlaydimi? qirg'oqqa, shuning uchun yo'l qiyinlashadi. Butun yo'l qiyalik bo'ylab yotadi. Biroq, bizning to'pimiz tashildi* [tuyada]. Tuyalar oson ketadi. Sohil bo'ylab ko'p* daraxtlar o'sadi. Daryo qirgʻoqlarini butalar zich oʻrab, togʻ yonbagʻirlarini qoplaydi. Bu butalar qush gilosi, qora smorodina, ­kazaklar tomonidan nordon deb ataladi , zirk, heather, hanımeli, majnuntol, ayniqsa, mo'l-ko'l, heather va aktasba toshlar ustida sudralib yuradi. Chap sohilda (tog'larda ham, qirg'oqda ham) archa o'sadi. Bu yerdagi o'tlar hech bo'lmaganda o'tish joyiga kiraverishdagi kabi hashamatli emas, lekin juda ko'p oziq-ovqat bor. Yalpiz ustunlik qiladi habitus ³² . Bir kecha-kunduzda ( ³³ -yilning 25-kuni ) yaqinidagi tog'larda ko'plab pionlar bor edi . Men qurol bilan toqqa chiqdim. Men juda ko'p romashka (ilek) uchratdim, lekin ularni otish juda qiyin. Ptitg ideldan: yirtqich uçurtmalar oilasidan, oq ­boshli burgut, sichqonchani. Tog'larda qizg'ish-to'q rangli kaptarlar bor, qirg'izlarning yovvoyi toshlari ...­
cho‘qqilarda ayiq, bug‘u va yovvoyi cho‘chqalarni ko‘rganliklariga ishontirishdi . ­Aytishlaricha, yo‘lbarslar Issiqko‘l va uning atrofida kam uchraydi. Undan tashqari yo‘lning o‘rtasida, soyning o‘ng tomonida ­Kensu degan ko‘lga ochiladigan keng jar bor. ­U dastlab ­Tobulgotaning Tupga qoʻshilishidan hosil boʻlgan. Tobulg'otlar Uchinchi Merke oqib o'tadigan o'sha tog'ning janubiy yonbag'ridan chiqadi. Ularning darasi biz allaqachon aytib o'tgan Tobulgotlarning o'tish joyini tashkil qiladi.
26-da men bir qo'shiqchi bor edi, yovvoyi tosh qirg'iz; (o‘ng‘illama [ho‘ng‘illama]). “Manas” she’rini biladi. She’rning tili ko‘proq

suhbatdan ko'ra chaqqonroq. Manas she’r qahramoni, No‘g‘ay ³⁴ xotin yig‘ishdan oldin qo‘rqmas ovchi. Uning butun hayoti / I, kerevit va go'zalliklarni qidirishdan iborat. Faqat uning fe'l-atvori unchalik emas: ro'za tutish: otasini tez-tez tanbeh qiladi, molini o'g'irlaydi, unga juda va juda beozor munosabatda bo'ladi. Bu g `alati.
Umuman olganda, barcha ko‘chmanchi xalqlar keksalikni e’zozlaydi, oqsoqollarni (oq soqollilarni) juda hurmat qiladi.
Bu sheʼrda Chuya, Toshkent, Ili va Issiqkoʻlda uch xalq toʻqnashadi: noʻgʻaylar, qaysaklar va qirgʻizlar. Aftidan, ularning yaqinlashishi va ko'lga kelishlari, o'zlari aytganidek, 70 yildan kechiktirmay bo'lishi mumkin edi. Noʻgʻay afsonalari yovvoyi tosh Oʻrdalarga nomaʼlum emas: ular Edigey 35 -ni bilishadi ­^va : [ularning] hikoyasi qirgʻizlarga oʻxshaydi. Ular ham aytadilar:

1.