Qoraqalpoq davlat universiteti

II. Nazariy ma’lumot

Odatda, me’yorni faqat adabiy tilga nisbat berib tushuniladi. Bu uni tor ma’noda tushunish bo‘lib, uning boshqa shakllarini tan olmaslikdir. Aslida me’yor hodisasi tilning sheva, lahja, jargon, argo, atamalar kabi shakllari uchun ham tegishlidir. Shunga ko‘ra, til me’yorlarini to‘rtga bo‘lish mumkin.

1. 
   Adabiy til me’yori.
   
2. 
   Dialektal me’yor.
   
3. 
   So‘zlashuv me’yori.
   
4. 
   Ijtimoiy tarmoq me’yori.
   

Adabiy til me’yori deganda, hozirgi adabiy til uchun qat’iy mezon sifatida qabul qilingan me’yorlar tushuniladi. Adabiy til me’yori nutq madaniyatining asosi bo‘lib, u ham o‘z navbatida o‘nta turga bo‘linadi. Ular quyidagilardir:
1.Leksik me’yor. Bunda so‘zning asosiy va yordamchi ma’nolarini anglab ishlatish tushuniladi. So‘zlarni izohli lug‘at asosida qo‘llashni talab etadi. 2.Talaffuz me’yorlari.Bu me’yor og‘zaki nutq faoliyatida tovush va so‘zlarni to‘g‘ri aytishni o‘rgatadi. 3.Aksentologik(urg‘u) me’yor. Bunda so‘z, ibora va gaplarda urg‘uni to‘g‘ri qo‘llash qoidalari tushuniladi. Gap urg‘usi va uning ishlatilishini bilish kerak bo‘ladi. 4.Fonetik me’yor. Hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi 6 ta unli va 23 ta undosh tovushlarni qo‘llash qoidalari shu me’yorga kiradi. 5.Grammatik (morfologik va sintakrik) me’yor. So‘z turkumlari, gap qurilishi, grammatik talablarga amal qilinish kabilar kiradi. 6. So‘z yasash me’yorlari. Bu me’yor so‘z yasashning tuzulmasi, affiksatsiya(qo‘shimcha yordamida, kompozitsion(qo‘shma so‘zlar), abbrevatsiya (so‘zlarni qisqartirish) usullarini bilishni talab qiladi. 7. Imloviy me’yor. Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24-avgustdagi 339-qarori bilan tasdiqlangan imlo qoidalarini bilish va unga qat’iy amal qilish me’yorsi. 8. Yozuv (grafika) me’yorlari. Husnixat talablarini o‘rgatadi. 9. Punktuatsiyon (ishorat belgilari) me’yorlar. Tinish belgilarini qo‘llash qoidalari. 10. Uslubiy me’yorlar (nutqning 5 ta uslubiy shakllari va ularning o‘ziga xos xususiyatlar haqida qoidalar).