Qon tomirlar fiziologiyasi

“ko’r”  limfatik 

kapillyarga

 

o’xshab 

boshlanadi, 

qon 

tomirlarining 

to’qimalari 

o’zlashtirmagan  suyuqlikni  reabsorbsiya  qiladi  (limfatik  suyuqlik  [limfa], 

moddalar  almashinuvi  davomida  filtrlangan  suyuqlikning  10  %  -  249  betga 

qarang). Mayda va yirik limfatik tomirlar keyin limfa suyuqligini vena qoniga 

qaytaradi.  Limfatik  tomirlarning  devori  endoteliy,  ritmik  ravishda 

qisqaruvchi silliq muskul to’qimalarining yupqa qavatidan tashkil topgan.

 

 

 

 QON TOMIRLARNING FAOLIY TASNIFI 

Qon  tomirlar  bajaradigan  faoliyatiga  ko‘ra    6  turga  bolinadi.  1) 

amortizatsiyalovchi,  tekkislovchi  (elastik  turdagi)  qon  tomirlar;  2)  rezistiv 

(qarshilik ko‘rsatuvchi) qon tomirlar; 3) sfinkter (jumrak) qon tomirlar; 4) almashi-

nuv qon  tomirlari; 5) hajmli qon  tomirlar; 6) ulovchi (shuntlovchi) qon tomirlar. 

Amortizatsiyalovchi (tekkislovchi) tomirlar devorida elastik tolalar  ko‘p . 

Bu tomirlarga aorta, o‘pka  arteriyasi va ularga yaqin katta arteriyalarning qismlari 

kiradi.  Bu  tomirlar  juda  qayishqoq  bo‘lganidan  sistola  vaqtida  qon  bosimining 

keskin  ko‘tarilib ketishiga, diastola vaqtida esa 0 darajagacha tushib ketishiga yo‘l 

qo‘ymaydi. 

Rezistiv (qarshilik ko‘rsatuvchi) tomirlarga arteriyaxarning oxirgi qismi va 

arteriolalar, qisman kapillyarlar va venulalar kiradi. Arteriyalar oxiri va arteriolalar 

yeki  prekapillyar  tomirlar  devorida  silliq  muskul  qavati  yaxshi  rivojlangan, 

diametri  nisbatan  kichik.  Bu  tomirlar  qon  oqimiga  hammadan  ko‘p  qarshilik 

ko‘rsatadi. Silliq muskul qisqarishi  va bo‘shashishi tufayli ro‘y beradigan tomirlar 

ko‘ndalang  kesimining  o‘zgarishi  qon  bosimini  o‘zgartiradi.  Tananing  a‘zo  va 

qismlaridan oqib o‘tadigan qon   hajmi (qon  oqimining hajm tezligi)  ko‘proq shu 

rezistiv tomirlar tonusiga bog‘liq. 

 Ko‘proq  venulalarning  qisqarishi    va  bo‘shashishi  qon      oqimiga  bo‘lgan 

postkapillyar qarshilikni belgilaydi. Pre-kapillyar bosim bilan postkapillyar bosim 

---

nisbati  kapillyarlardagi  gidrostatik  bosimga  tasir  etadi  va  shu  yo‘l  bilan 

kapillyarlarda filtrlanish va qayta so‘rilish tezligini o‘zgartiradi. 

Sfinkter (jumrak) tomirlar — prekapillyar arteriolalarning oxirgi qismi. Bu 

tomirlar  qisqarganda  ishlab  turuvchi  (teshigi  ochid,  qon  o‘tkazuvchi) 

kapillyarlarning  soni  kamayadi.  Ular  bo‘shashsa,  bunday  kapillyarlarning  soni 

oshadi; modda almashinuvi yuzasi o‘zgaradi. 

Kapilyarlar  modda  olmashinuvida  ishtirok  etadigan  tomirlarga  kiradi. 

Ahamiyati juda katta bo‘lgan   diffo‘ziya va filtrlanish jarayonlari faqat kapillyar 

devori orqali sodir bo‘ladi. Kapillyarlar qisqaruvchi unsurlarga ega bo‘lmaganidan 

faol  qisqara  olmaydi.  Ammo  ularning  diametri  pre-  va  postkapillyar  bosim 

o‘zgarishi bilan sfikter tomirlarning holatiga qarab, sust o‘zgaradi. 

Hajmli  tomirlar  —  bular  asosan  venalardir.  Venalar  juda  cho‘ziluvchan 

bo‘lganidan    ko‘p  mikdordagi  qonni  o‘ziga  sig‘dirib,  saqlab  turishi  va  qon 

aylanishiga  qayta  chiqarishi  mumkin.  Shuning  uchun  ham    venalar  qon  zadirasi 

vazifasini  bajaradi.  Bazi  venalar  qon      zadirasi  sifatida  ancha    ko‘p  hajmga  ega. 

Bularga  jigar  venalari,  qorin  bo‘shlig‘i,  yirik  teri  venalari  kiradi.  Bu  venalardagi 

mavjud qon miqdori   1 l chamasida  ko‘payib-kamayib turishi mumkin. 

Ulovchi  (shuntlovchi)  tomirlar  arteriovenoz  anastomoz  lardan  iborat.  Bu 

tomirlar  ochiq  vaqtida  kapillyarlar  orqali  qon    oqish  kamayadi,  butunlay  to‘xtab 

qolishi ham  mumkin.