Qizil va qora indd

(tarj.).

---

261

Sen-Jiro, provinsiyada yashab bo‘lmaydi, deya ta’kidlashda davom 

etardi, shunda Jyulen unga iymanibgina janob de Renalni misol qilib  

ko‘rsatdi.

– Topgan misolingizni qarang-a! Yoshsiz-da, yigitcha, – deya 

xitob qildi Falkoz. – Renal sandon bo‘lib qolmaslik uchun ham gurzi 

bo‘lishga oshiqdi. Gurzi bo‘lgandayam, berahm gurzi bo‘ldi u! Lekin 

sezib turibman, tez orada uni Valeno qulatsa kerak! Taniysizmi o‘sha 

muttahamni? Juda pixini yorgan-da! Bir kun kelib, ko‘z ochib-yum-

gunicha taxtdan qulatishsa-yu, o‘rniga Valeno o‘tirib olsa, o‘sha janob 

de Renalingiz nima deb sayrarkin?

– Ana o‘shanda u o‘z jinoyatlari bilan o‘ralashib qolaveradi, – dedi 

Sen-Jiro. – Demak, Verrerni bilar ekansiz-da, yigitcha? Xo‘sh, gap 

bunday, o‘sha mustabidona makr-hiylalari uchun go‘ringda to‘ngiz 

qo‘pgur Bonapart manovi barcha renallar va shelanlarni hokimiyat 

tepasiga chiqarib qo‘ydi, ular esa, o‘z navbatida, valeno va maslonlar 

saltanatiga yo‘l ochib berishdi.

Siyosat sirlari haqidagi dilni siyoh qiluvchi bu suhbat Jyulenning 

e’tiborini o‘ziga tortib, uni shirin xotiralardan chalg‘itmoqda edi.

Parijni birinchi marta olisdan ko‘rganida, u deyarli hayajonlan-

madi ham. Kelajak haqidagi havoyi orzular kechagina u Verrerda 

o‘tkazgan yigirma to‘rt soatning hali so‘nib ulgurmagan yorqin 

xotiralari oldida orqaga chekinmoqda edi. U, agar poplarning sur-

betlarcha quyushqondan chiqishi natijasida yana respublika barpo 

etilib, asilzodalar ta’qib ostiga olinsa, ma’shuqasining bolalarini hech 

qachon tashlab ketmaslikka hamda ularni qutqarib qolish va himoya 

qilish uchun boshqa barcha ishlaridan voz kechishga o‘zicha ont ichib 

borardi.

U  Verrerga  kirib  borgan  o‘sha  kechada,  narvonini  de  Renal 

xonimning derazasiga tiragan o‘sha daqiqada bironta begona odam 

yoki janob de Renalning o‘ziga duch kelib qolganda-chi, unda holi ne 

kechardi?

Ma’shuqasi uni quvib yuborishga uringan, Jyulen esa qorong‘ida 

uning yonida o‘tirib, uni bunday qilmaslikka ko‘ndirmoqchi bo‘lgan 

o‘sha ikki soatni eslashning o‘zidan qanchalar huzur qilish mum-

kin!  Jyulenga  o‘xshash  odamlarning  qalbida  bunday  xotiralar 

bir umr saqlanib qoladi. Uchrashuvning oxiri esa unga bir yil 

muqaddam kechgan voqealarni, sevgilarining dastlabki kunlarini  

eslatardi.

---

262

Biroq shu payt kareta to‘xtadi-yu, Jyulenning shirin xayollari to‘zib 

ketdi. Ular Jan-Jak Russo ko‘chasidagi pochta stansiyasining hovlisiga 

kirib borishgan edi.

– Men Malmezonga bormoqchi edim, – dedi u yoniga kelib to‘xta-

gan kabrioletni ko‘rib.

– Bemahalda u yerga borib nima qilasiz, afandim?

– Bu yog‘i bilan ishingiz bo‘lmasin! Marhamat, haydang.

Chinakamiga ehtirosga berilgan odam faqat o‘zini o‘ylaydi. Xuddi 

shu boisdan ham, nazarimda har bir odam, barcha menga qiziqib 

qarayapti, deb o‘ylaydigan Parijda ehtiroslar juda bema’ni bo‘ladi. 

Men Jyulenning Malmezonga borgach, qanday zavqlanganini tasvir-

lab o‘tirmayman. U yig‘lardi. Yig‘lardi, deysizmi? Shu yili qurilgan 

anavi jirkanch oq devorlar butun parkni bo‘lak-bo‘lak qilib turganiga 

qaramasdan-a? Buni qarangki, afandim, ha, u yig‘lardi; Jyulen uchun 

ham, keyingi avlod uchun ham Arkol ko‘prigi, Muqaddas Yelena va 

Malmezon orasida hech qanday farq yo‘q edi.

Kechqurun Jyulen teatrga borishga jazm etishdan avval ancha 

ikkilanib turdi: u bu xudobezor joy haqida juda g‘alati fikrda edi.

Qattiq ishonchsizlik uning gavjum Parijni zavq bilan tomosha 

qilishiga xalal berardi; uning yuragiga faqat o‘z qahramoni qoldirgan 

yodgorliklargina ta’sir etardi. «Shunday qilib, demak, men har xil fit-

nalar va munofiqliklar markaziga yetib keldim! Abbat de Frilerning 

homiylari xuddi shu yerda hukmronlik qilishadi».

Uchinchi kuni kechqurun sinchkovlik uning hamma yoqni tomo-

sha qilib olish va shundan keyingina abbat Pirarning oldiga borish 

niyatidan ustun keldi. Abbat sovuq va quruq bir ohangda uni janob 

de lya Molning uyida qanday hayot kutayotganini tushuntirib berdi.

– Agar bir necha oydan so‘ng foydali odam bo‘lib chiqmasangiz, 

seminariyaga qaytib ketaverasiz, ammo endi sizning himoyachingiz 

bo‘ladi. Siz markizning uyida yashaysiz, u Fransiyadagi eng katta 

davlat arboblaridan biri hisoblanadi. Siz qora kostyum kiyib yurasiz, 

lekin u ruhoniylar kiyimi bo‘lmay, motam tutgan odamlarning ki-

yimiga o‘xshagan bo‘ladi. Men haftasiga uch marta sizni o‘zim tavsiya 

qilgan seminariyada uluhiyat bo‘yicha mashg‘ulotlarni davom ettir-

mog‘ingizni talab qilaman. Har kuni choshgoh payti siz markizning 

kutubxonasida hozir bo‘lasiz, u sizga suddagi da’volashuvlari va 

bo‘lak ishlari bo‘yicha yozishmalar olib bormoqni tonshirmoqchi. 

Markiz o‘z nomiga kelgan har bir xatning hoshiyasiga qanday javob 

---

263

bermoq haqida qisqagina qilib ikki og‘iz so‘z yozib qo‘yadi. Mening 

nazarimda, – uning o‘ziga ham shu gapni aytdim, – uch oydan so‘ng 

siz bu javoblarni yozish bobida shunday bir malaka hosil qilasizki, 

markizga qo‘l qo‘yish uchun o‘n ikkita xat olib borsangiz, u sakkiz 

yoki to‘qqiztasiga imzo chekib bera oladi. Kechqurun soat sakkizda 

siz hamma narsalarni yig‘ishtirib, uning yozuv stolini tartibga solasiz 

va soat o‘nda ishni tugatib ketaverasiz. Ehtimol shunday ham bo‘larki, 

– deya davom etdi abbat Pirar, – bironta keksa xonim yoki biror janob 

tilyog‘lamalik bilan sizga markizning nomiga kelayotgan xatlarni 

ko‘rsatmog‘ingiz uchun olam-olam boylik yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri oltin 

taklif qilishlari mumkin.

– Ah, taqsir! – deya xitob qildi Jyulen qizishib.

– Bag‘oyat qiziq, – dedi abbat zaharxandalik bilan iljayib, – shu 

kambag‘alligingiz bilan, buning ustiga seminariyada bir yil tahsil 

ko‘rganingizdan keyin ham qalbingizda olijanob g‘azabning saqla-

nib qolganiga hayronman. Chamasi, hech nimani o‘rganmaganga 

o‘xshaysiz!

– Zotiga tortish emasmikan bu? – dedi abbat ovozini pasaytirib, 

xuddi o‘zicha mulohaza yuritayotgandek. – Eng qizig‘i shundaki, – 

deya qo‘shimcha qildi u Jyulenga razm solib, – markiz sizni tanir ekan... 

Lekin qayoqdan tanishini sira bilolmadim. Boshlanishiga u sizga yuz 

luidor maosh belgiladi. Bu odam faqat o‘zining rind tabiatiga bo‘ysu-

nadi – uning kamchiligi ana shu. Tentaklik bobida, u chamasi, sizdan 

ham qolishmasa kerak. Agar u ishingizdan xursand bo‘lsa, vaqti kelib 

maoshingiz sakkiz ming frankka qadar ko‘tarilishi mumkin.

– Lekin u bu pulni sizga, – deya achitib davom etdi abbat, – chiroyli 

ko‘zlaringiz uchun to‘lamasligini tushunsangiz kerak, albatta. Uning 

uchun foydali odam bo‘la oling. Sizning o‘rningizda bo‘lganimda men 

kamroq gapirishga, o‘zim bilmaydigan narsalar haqida umuman og‘iz 

ochmaslikka harakat qilgan bo‘lardim.

– Ha, aytganday, – – deya gap qotdi abbat, – siz uchun ba’zi bir 

ma’lumotlar ham to‘plab qo‘yganman: janob de lya Molning oilasi 

haqida aytishni unutay debman. Uning ikki farzandi bor: bir o‘g‘li va 

bir qizi. O‘g‘li o‘n to‘qqizlarda, kelishgan, olifta, choshgoh payti soat 

ikkida xayoliga nima kelib qolishini bilmaydigan yengiltak yigit. Lekin 

ancha aqlli, dovyurak, Ispaniyada jang qilgan. Sababini bilmayman-u, 

lekin markiz sizning yosh graf Norber bilan do‘stlashib ketishingizga 

umid qilmoqda. Men unga sizning lotin tilini ancha yaxshi bilishingizni 

---

264

aytgan edim. Ehtimol, u sizning o‘g‘liga Sitseron va Vergiliy to‘g‘risida-

gi ba’zi mashhur gaplarni o‘rgatib qo‘yishingizga umid qilayotgandir.

Sizning o‘rningizda bo‘lganimda, men bu barno yigitchaning meni 

mazax qilishiga hech qachon yo‘l qo‘ymagan va uning bag‘oyat odob 

bilan, lekin kinoya aralash aytadigan shirin gaplariga uchmoqdan 

avval, ularni dilimda bir necha bor takrorlab, yaxshilab o‘ylab ko‘rgan 

bo‘lardim.

Yashirib o‘tirmayman, turgan gap, yosh graf de lya Mol sizga 

mensimay qaraydi. Zero, shuning uchun hamki, siz oddiy avomning 

farzandisiz, uning ajdodi esa saroy amaldori o‘tgan va ming besh yuz 

yetmish to‘rtinchi yilning yigirma oltinchi aprelida Grev maydonida 

boshini kundaga qo‘yish sharafiga muyassar bo‘lgan.

Siz esa bor-yo‘g‘i verrerlik duradgorning o‘g‘lisiz va uning otasidan 

maosh olib yashaysiz. Ana shu tafovut haqida yaxshilab o‘ylab ko‘ring 

va Moreri shajaranomasidan ushbu oilaning tarixini o‘qib oling. Ular-

ning ziyofatlariga kelib turadigan barcha xushomadgo‘ylar, o‘rni kelib 

qolganda, bu tarixiy asarni biror yo‘l bilan tilga olmasdan o‘tmaydilar.

Keyinchalik mening oldimga shikoyat qilib kelmaslik uchun gu-

sarlar eskadronining komandiri, Fransiyaning bo‘lajak peri janob graf 

Norber de lya Molning hazil-mutoyibalariga javob bermoqdan oldin 

yaxshilab o‘ylab oling.

– Nazarimda, – deya javob qildi qip-qizarib Jyulen, – mendan 

nafratlanadigan odamning gaplariga javob bermay qo‘ya qolishim 

kerak.

– Siz bunday nafratni tasavvur ham eta olmaysiz, u faqat o‘ta 

nazokatli gaplar bilangina izhor etiladi. Agar tentak bo‘lganingizda, 

siz albatta osongina aldanib qo‘ya qolardingiz, bordsho har nima qilib 

bo‘lsa-da, durustroq martabaga erishmoqni istasangiz, u holda siz 

o‘zingizni laqma qilib ko‘rsatmog‘ingiz lozim bo‘lur edi.

– Agar kunlardan birida, bu ishlar menga to‘g‘ri kelmas ekan, de-

sam-u o‘sha yuz uch raqamli hujramga qaytib ketsam, – dedi Jyulen, 

– nima, u holda ko‘rnamak hisoblanamanmi?

– Ha, albatta, – deya javob qildi abbat, – bu xonadonning barcha 

hamtovoqlari sizga tuhmat yog‘dirishga harakat qilishadi, ammo 

shunda men paydo bo‘laman. Absum gui feci

32

. Ularga men, shunday 

qarorga keldim, deb aytaman.

32

 Bu ishni qilgan odam – men (lot.).

---

265

Janob Pirarning zarda bilan, deyarli darg‘azab bo‘lib gapirishi 

Jyulenni qattiq tashvishga solib qo‘ygan edi: shu tufayli u abbatning 

so‘nggi so‘zlarining ham qadriga yeta olmadi.

Gap shunda ediki, abbat Jyulenga mehr qo‘yib qolgani uchun 

o‘zini yozg‘irardi va o‘zga odamning taqdiriga shu yo‘sinda aralashib, 

go‘yo shakkoklik qilayotgandek, qalbini qandaydir qariyb xurofiy bir 

vahima qoplamoqda edi.

– Siz u yerda yana, – deya davom etdi u go‘yo qandaydir ko‘ngil-

siz vazifani bajarayotgandek norozi bir ohangda, – siz u yerda yana 

markiza de lya Mol xonimga ham duch kelasiz. Bu sochlari oqishtob, 

baland bo‘yli xonim juda xudojo‘y, dimog‘dor, g‘oyat odobli, lekin 

hech narsaga arzimaydigan hovliqma ayol. U o‘zining aristokratik 

urf-odatlari bilan mashhur bo‘lgan keksa gersog Shonskiyning qizi. 

Bu basavlat xonimni o‘z tabaqasiga mansub ayollar tabiatining tub 

mohiyatini juda yaxshi aks ettiruvchi ajoyib namuna desa bo‘ladi. U 

o‘zining nazarida hurmatga loyiq yagona fazilat – bu salib yurishla-

rida ishtirok etgan ajdodlarga ega bo‘lmoq ekanligini yashirib ham 

o‘tirmaydi. Pul, uningcha, ikkinchi darajali narsa bo‘lib, unchalik 

ahamiyatga molik ham emas. Bu gapdan ajablanyapsizmi? Siz bilan 

biz endi provinsiyada emasmiz, do‘stginam.

Uning mehmonxonasida siz podshohlarimiz haqida iltifotsizlik 

bilan gapirishga jur’at etadigan talaygina katta amaldorlarga duch 

kelasiz. De lya Mol xonimning o‘ziga kelsak, u har gal qirol oilasidan 

bo‘lgan bironta shahzoda yoki xususan malika nomini tilga olganida 

albatta ehtirom ila tovushini pasaytiradi. Uning oldida Filipp Ikkinchi 

yoki Genrix Sakkizinchilarning yovuz maxluq o‘tganliklari haqida 

gapirmaslikni maslahat beraman. Ular qirol bo‘lishgan, bu esa ularga 

barcha odamlar, ayniqsa siz bilan bizga o‘xshash chakana odamlar 

oldida beqiyos izzat-hurmatda bo‘lish huquqini beradi. Ammo, – 

deya davom etdi janob Pirar, – biz ruhoniylarmiz, – har qalay u sizni 

shunday hisoblaydi va ruhoniy sifatida uning oxiratini qutqarib olish 

uchun xizmat qiladigan malayga o‘xshash bir odammiz.

– Taqsir, – dedi Jyulen, – chamamda, men Parijdan tez orada jo‘nab 

ketadiganga o‘xshayman.

– U holda sizga oq yo‘l tilayman, xolos. Lekin yodingizda bo‘lsin, 

bizning kasb-korimizda katta mansabdorlarning soyasiga sig‘inmay 

turib biron narsaga erishib bo‘lmaydi. Ammo mening bilishimcha, 

sizning tabiatingizga xos tushunib bo‘lmaydigan xislatlar, agar ha-

---

266

yotingizni mustahkam yo‘lga qo‘ya olmasangiz, sizni quvg‘inga mah-

kum etgay – siz uchun o‘rtacha yo‘l bo‘lmaydi. Xomxayolga berilmay 

qo‘ya qoling. Odamlar sizga murojaat qilishganida bu narsaning sizga 

yoqmaganligini darhol sezishadi, kishilar bir-biriga tezda el bo‘lib 

ketadigan bizning mamlakatimizda esa siz, agar o‘zingizni hurmat 

qilishga majbur etmasangiz, sho‘rpeshana bo‘lib yashashga mahkum 

bo‘lgaysiz. Agar markiz de lya Molning miyasiga bu fikr kelib qolma-

ganida Bezansonda holingiz ne kechardi? Bir kun keladiki, u siz uchun 

qanday ajoyib ish qilganini o‘zingiz ham tushunib qolasiz va agar 

nonko‘r maxluq bo‘lib chiqmasangiz, undan ham, uning oilasidan ham 

umrbod minnatdor bo‘lib yurasiz. Sizdan ancha o‘qimishliroq bo‘lgan 

qanchadan-qancha faqir abbatlar Parijda yillar davomida diniy ma-

rosimlarni ijro etganlari uchun o‘n besh su va Sorbonnadagi ilmiy 

muzokaralari uchun o‘n su olib yashaganlar!.. Yodingizdami, bultur 

qishda sizga anavi muttaham kardinal Dyubuaning dastlabki yillar 

qanday yashaganini hikoya qilib bergan edim. Yoki siz o‘z mag‘rur-

ligingiz bilan ehtimol, undan ham iste’dodliroqman, deb o‘ylarsiz?

Mana, masalan, meni olaylik: o‘zim og‘ir-vazmin, o‘rtamiyona 

bir odamman, shu boisdan ham butun umrimni o‘sha seminariyada 

o‘tkazaman, deb o‘ylab, bolalarcha tentaklik bilan unga mehr qo‘yib 

qoldim. Oqibati nima bo‘ldi? Iste’foga chiqish haqida ariza berganim-

da, meni busiz ham ishdan olib tashlamoqchi bo‘lib yurishgan edi. 

O‘sha paytda tirikchilik uchun qancha mablag‘im bo‘lganini bila-

sizmi? Bor-yo‘q kapitalim besh yuz yigirma frankdan iborat bo‘lib, 

ikki-uch tanishlardan bo‘lak do‘stlarim ham yo‘q edi. Janob de lya Mol 

bilan ilgari sira ham uchrashmagan edik, lekin boshimga og‘ir kun 

tushganida u menga najot qo‘lini cho‘zdi: uning bir og‘iz gapi bilan 

meni qavm ruhoniysi etib tayinlashdi. Qavmim anchayin badavlat 

odamlardan iborat, turli illatlarga mukkasidan ketgan kishilar yo‘q 

unda. Men olayotgan daromadning qilayotgan mehnatimga nisbatan 

qanchalar ko‘pligini esa, hatto aytishga ham uyalaman. Yengiltaklikni 

yig‘ishtirib, aql bilan ish tutmog‘ingiz uchun ham ko‘p gapiryapman. 

Ha, yana bir gapim bor: baxtga qarshi men ancha jizzaki odam-

man, ehtimol, bir kun kelib siz bilan biz gaplashmay qo‘yishimiz ham 

mumkin.

Agar markizaning takabburligi yoki o‘g‘ilchasining hazil-mazaxlari 

joningizga tegib, bu xonadonda ortiq turolmay qolsangiz, sizga masla-

hatim, Parijdan yuz-yuz ellik chaqirim naridagi biror seminariyada 

---

267

tahsilni nihoyasiga yetkazing. Yana shuni aytmog‘im kerakki, janub-

dan ko‘ra shimol afzalroq. Shimolda aholi birmuncha madaniyatliroq, 

adolatsizlik ham kamroq uchraydi va shuni ham tan olmoq lozimki, 

– deya qo‘shimcha qildi u tovushini pasaytirib, – Parij gazetalarining 

yaqinligi, har qalay, bu kichkina mustabid hokimlarni ma’lum qadar 

jilovlab turadi.

Agar munosabatimiz bir-birimizga nisbatan ayni muddao bo‘lib 

boraversa-yu, markizning uyi sizga to‘g‘ri kelmay qolsa, menga vikariy 

bo‘lmoqni taklif etaman, shunda qavmdan tushadigan daromadning 

yarmi sizniki bo‘ladi. Menga Bezansonda qilgan ajoyib taklifingiz 

uchun, – deya qo‘shimcha qildi u minnatdorchilik bildirmoqchi bo‘lgan 

Jyulenni to‘xtatib, – sizga bundan ham ko‘proq qarzdorman. Agar 

o‘shanda besh yuz yigirma frank mablag‘im bo‘lmaganida, siz meni 

qutqarib qolgan bo‘lur edingiz.

Abbatning tovushida boyagi zaharlilik g‘oyib bo‘lgandi. O‘zi uchun 

uyat bo‘lsa ham Jyulen ko‘zlari jiqqa yoshga to‘lganini his etdi, shu 

tobda u keksa do‘stini quchoqlab olgisi kelardi; u o‘zini tutib turolmadi 

va iloji boricha dadil ovozda dedi:

– Men yorug‘ dunyoga kelibmanki, otam meni yomon ko‘rardi, 

bu mening uchun juda katta baxtsizlik edi, lekin men endi tasodif-

dan umrbod minnatdor bo‘lgayman, siz men uchun ota o‘rniga ota 

bo‘ldingiz, taqsir.

– Yaxshi-yaxshi, – deya xijolat chekib ming‘illadi abbat va se-

minariya direktoriga munosib bir pand-nasihat aytish imkoniyatidan 

xursand bo‘lib qo‘shimcha qildi, – hech qachon «tasodif» demaslik 

kerak, bo‘tam, doim «Xudoning karami» deb ayting.

Kirakash fayton to‘xtadi-yu, ko‘chir ulkan darvozada osig‘liq tur-

gan birinj bolg‘achani qo‘liga olib, uni taqillatdi. Bu de lya Mol saroyi 

edi, o‘tkinchilar bunga shubha qilmasliklari uchun esa shu so‘zlar 

darvoza tepasiga o‘rnatilgan qora marmar taxtaga o‘yib yozilgandi.

Bu dabdaba Jyulenga yoqmadi. Axir ular yakobinchilardan 

o‘lgudek qo‘rqishadi-ku! Ularga har bir devor ortida Robesper va 

uning jodu ortilgan aravasi yashiringandek tuyulardi. Bu qo‘rquv 

shu darajaga borib yetardiki, ba’zan odam kulaverib, ichagi uzil-

gudek bo‘lardi. Bu yerda esa, mabodo isyon ko‘tarilib, olomon hu-

jum qilib qolgudek bo‘lsa go‘yo u adashib qolmasligi uchun ataylab 

o‘z uyini ko‘z-ko‘z qilishayotgandek edi. Jyulen bu fikrini abbat  

Pirarga aytdi.

---

268

– Eh, bechora bo‘taginam! Bunaqada ko‘p o‘tmay menga vikariy 

bo‘ladiganga o‘xshaysiz. Namuncha miyangizga bunaqa dahshatli 

fikrlar kelmasa-ya!

– Axir o‘z-o‘zidan shunday xulosa kelib chiqyapti-da, – deya javob 

qildi Jyulen.

Darbonning basavlat ko‘rinishi va, ayniqsa, hovlining chinniday 

tozaligini ko‘rib, Jyulen juda zavqlanib ketdi. Havo ochiq bo‘lib, quyosh 

charaqlab turardi.

– Qanday ajoyib arxitektura! – dedi u o‘z hamrohiga.

Bu imorat esa Volter o‘limidan xiyol oldin, Sen-Jermen qasabasida 

didsizlik bilan qurilgan uylardan biri edi. Moda bilan go‘zallik hech 

qachon shu qadar bir-biridan uzoq bo‘lmagandi.