Qizil va qora indd

Kitobxonga

Buyuk iyul voqealari sodir bo‘lib, inson fantaziyasini 

bo‘g‘ib qo‘yuvchi yo‘nalish paydo bo‘lganida mazkur asar 

chop etilishga tayyor edi. Quyidagi sahifalar 1827-yili yozil-

gan, deya taxmin qilishga bizda to‘la asos bor.

---

10

BIRINCHI QISM

Haqiqat, achchiq haqiqat.

Danton

I

Shaharcha

Put thousands together – less bad. 

But the cage less gay. 

Hobbes.

1

Verrer, chamasi, butun Fransh-Konte viloyatida eng xushman-

zara shaharchalardan biri bo‘lsa kerak. Tomlari qizil cherepitsadan 

cho‘qqili qilib qurilgan oppoq uylar tepalik yonbag‘rida qator bo‘lib 

turishardi. Biron past joy yo‘qki, olampanoh kashtan daraxti qad 

ko‘tarmagan bo‘lsin. Du daryosi shahar istehkomlaridan bir necha 

yuz qadam pastroqda sharqirab oqardi, bu istehkomlarni bir vaqtlar 

ispanlar qurishgan ekan, lekin hozir bular xarobaga aylangandi.

Shimol tomondan Verrerni Yura tizma tog‘ining baland tarmog‘i 

muhofaza qilib turardi. Verra tog‘ining kungurador cho‘qqilari ok tyabr 

oyining ilk izg‘irinidanoq qor bilan qoplanardi. Tog‘dan kattagina 

soy oqib tushadi; soy Du daryosiga borib qo‘shilguniga qadar Ver-

rerni kesib o‘tadi-da, yo‘l-yo‘lakay behisob taxta tilish mashinalarini 

harakatga keltiradi. Bu jo‘ngina sanoat shaharliklardan ko‘ra ko‘proq 

dehqonlarga o‘xshab ketadigan aholining kattagina qismini ma’lum 

darajada to‘ydirardi. Biroq shaharchani boyitgan narsa taxta tilish 

1

 Minglab kishilarni bir joyga yig‘ing, – go‘yo yaxshiga o‘xshaydi bu hol. 

Lekin katalakda ular aslo bo‘lishmas xushnud. 

Gobbs.

---

11

korxonalari emasdi; Myuluz gazlamasi deb atalgan guldor mato ish-

lab chiqarish umumiy farovonlikning manbai edi. Napoleon taxtdan 

qulaganidan so‘ng Verrerdagi deyarli barcha uylarning peshtoqlari 

gazlamadan kelgan daromaddan yangilangandi. 

Shaharga kirishingiz bilanoq allaqanday bahaybat mashinaning 

gumburlagan tovushi qulog‘ingizni qomatga keltiradi. Hayqirib oqa-

yotgan soy ustidagi charxpalakning aylanishidan harakatga keluvchi 

yigirmata haybatli gurzi yo‘lni titratganicha sharaqlab sandon ustiga 

uriladi. Bu gurzilarning har biri kuniga ming-minglab mix ishlab chiqa-

radi. O‘n gulidan bir guli ochilmagan ko‘hlikkina qizlar gurzilar tagiga 

temir parchalarini uzluksiz qo‘yib turishadi. Gurzilarning zarbidan 

so‘ng o‘sha temir parchasi darhol mixga aylanadi-qo‘yadi. Fransiyani 

Gelvetsiyadan ajratib turuvchi tog‘ yonbag‘ridagi shaharchaga ilk bor 

kelgan sayyoh ayniqsa ana shu dag‘al kosibchilikni ko‘rganida lol qoladi. 

Agar Verrerga qadam qo‘ygan sayyoh katta ko‘chadan o‘tib borayotgan 

yo‘lovchilarning quloqlarini qomatga keltirayotgan bu ajoyib mix fab-

rikasining kimga qarashli ekanligini surishtirib qolgudek bo‘lsa, unga 

cho‘zibgina: «Ha-a, fabrikani so‘rayapsizmi – janob merga

2

 qarashli u», 

deb javob qilishadi.

Mabodo sayyoh Du sohilidan tepalikning qoq cho‘qqisiga qadar 

cho‘zilib ketgan Katta ko‘chada bir necha daqiqa turib qolsa, viqor 

bilan qadam tashlab borayotgan novcha, basavlat kishiga ko‘zi tushi-

shi turgan gap.

O‘sha odam paydo bo‘lgan zahoti barcha o‘tkinchilar shoshilib 

shlyapalarini boshlaridan olishadi. Uning sochlariga oq oralagan. 

Egnidagi kiyimlari kulrang. U bir necha ordenlar kavaleri. Peshonasi 

keng, qirg‘iyburun bu odamning istarasi issiq ko‘rinadi. Umuman, 

uning chehrasida chekka shaharning meriga xos sipolik bilan ba’zan 

qirq sakkiz, elliklarni urib qo‘ygan kishilarda ham uchraydigan yoqim-

toylik uyg‘unlashgandek tuyuladi. Biroq tez orada parijlik sayyoh bu 

odamning basharasida qandaydir kaltabinlik va tasavvuri qashshoq-

ligidan dalolat beruvchi gerdayish va o‘ziga bino qo‘yish ifodasini 

sezib, hafsalasi pir bo‘ladi. Har qalay uning butun iste’dodi o‘zidan 

qarzdor bo‘lgan odamlardan qarzini ayni vaqtida undirib olish-u, o‘z 

qarzlarini to‘lashni esa iloji boricha cho‘zish qobiliyatidangina iborat 

ekanligi sezilib qoladi.

2

 Mer – Fransiyada munitsipalitet boshqarmasi boshlig‘i, shahar boshlig‘i (tarj.).

---

12

Verrer shahrining meri janob de Renal ana shunaqa odam. U viqor 

bilan qadam tashlaganicha ko‘chani kesib o‘tadi-da, meriyaga kirib, 

sayyohning ko‘zidan g‘oyib bo‘ladi. Agar sayyoh sayr qilishda davom 

etsa, yuz qadamcha yurgach, bejirimgina uyga ko‘zi tushadi. Uyni o‘rab 

turgan temir panjara ortida esa ajoyib bog‘ ko‘zga tashlanadi. Bog‘ning 

narigi yog‘ida esa naq ufqqa qadar Burgundiya tepaliklari cho‘zilib 

ketgan – bularning bari go‘yo ko‘zga orom baxsh etish uchungina 

yaratilgandek tuyuladi. Bu manzara sayyohni boyadan beri nafasni 

siqa boshlagan mayda tamagirlik ruhi bilan zaharlangan muhitni 

unutishga majbur etadi.

Unga  bu  uy  janob  de  Renalga  qarashli  ekanligini  aytishadi. 

Yo‘nilgan toshdan terilgan bu ajoyib uyni Verrer meri katta mix-

sozlik fabrikasidan olgan daromadi hisobiga qurgan ekan. Hozir 

esa u uyga pardoz berayotganmish. Aytishlaricha, janob de Renal 

qadimgi ispan avlodiga mansub bo‘lib, uning ajdodlari Verrerga 

Lyudovik XIV bu yerlarni zabt etishidan ancha ilgari kelib, o‘rnashib 

qolishgan ekan.

1815-yildan boshlab janob de Renal o‘zining fabrikant ekanligidan 

or qila boshladi. Axir 1815-yili janob de Renal taqdir taqozosi bilan 

Verrer shahriga mer bo‘lib qolgan edi-da. Naq Du daryosining sohili-

ga qadar pog‘ona-pog‘ona bo‘lib tushgan ajoyib park ham janob de 

Renalning temir-tersak buyumlar ishlab chiqarish sohasidagi chuqur 

bilimlari uchun munosib mukofot bo‘lgan. Parkning har bir pog‘onasi 

zil tosh devor bilan mustahkamlangan. 

Fransiyada Germaniyaning Leypsig, Frankfurt, Nyurnberg va sa-

noat taraqqiy topgan boshqa shaharlar atrofidagi kabi xushmanzara 

bog‘larni ko‘rishga umid qilmasangiz ham bo‘ladi. Fransh-Konteda 

yer-mulkingiz pog‘ona-pog‘ona qilib qurilgan tosh devorlarga qan-

cha serob bo‘lsa, qo‘shnilaringiz sizni shuncha ko‘p hurmat qilishadi. 

Janob de Renalning devorlari ketma-ket qalashib qurilgan bog‘i ham-

shaharlarini qoyil qoldirganiga yana bir sabab shuki, uning ayrim 

qismlarini janob mer naq oltin bahosida sotib olganidir. Masalan, 

Verrerga kiraverishda sizni hayratga solgan taxtatilgichni oling. 

O‘shanda siz yana tomning u boshidan-bu boshigacha yetadigan 

keng taxtaga ulkan harflar bilan yozilgan Sorel ismiga ham e’tibor 

bergan edingiz. Ana shu taxtatilgich bundan olti yil muqaddam hozir 

janob de Renal bog‘ining to‘rtinchi pog‘onasi devorini qurayotgan 

yerga joylashgan edi.

---

13

Janob mer qanchalik dimog‘dor bo‘lmasin, o‘lguday o‘jar va 

badjahl keksa Sorelni ko‘ndirguncha ancha xushomad qilib, ko‘nglini 

ovlashga majbur bo‘ldi. Nihoyat, chol o‘z taxtatilgich mashinasini 

boshqa joyga ko‘chirishga rozi bo‘lishi uchun bir talay oltin luidorni 

sanab berishga to‘g‘ri keldi. Taxta tiluvchi arrani ishga soladigan 

jamoat anhori masalasiga kelsak, janob de Renal o‘zining Parijdagi 

aloqalarini ishga solib, suvni boshqa o‘zandan oqizishga muvaffaq 

bo‘ldi. Bunday muruvvatga esa u 1821-yil saylovlaridan so‘ng erish-

gan edi.

U Sorelga besh yuz qadamcha quyiroqdan, Du daryosining so-

hilidan bir arpan o‘rniga besh arpan yer berdi. Garchi yangi joy qa-

rag‘aydan taxta tilish uchun avvalgisiga qaraganda ancha qulayroq 

bo‘lsa-da, Sorel ota, – uni boyib ketganidan so‘ng shunday atay bosh-

lashgan, – qo‘shnisining sabrsizligi va molparastligidan foydalanib, 

undan mo‘maygina olti ming frankni undirib oldi.

To‘g‘ri, mahalliy bilarmonlar bu bitimni ma’qullashmagan edi. 

Bundan to‘rt yil muqaddam yakshanba kunlarining birida merlik 

kiyimini kiyib olgan janob de Renal cherkovdan qayta turib, uzoqdan 

qariya Sorelni ko‘rib qoldi. Chol yonida uch o‘g‘li bilan unga iljayib 

qarab turardi. Bu iljayish janob merning diliga g‘ulg‘ula solib qo‘ydi, 

o‘shandan buyon, yerni qimmatga olmadimmikan, degan fikr uning 

qalbini o‘rtab keladi.

Verrer jamoatida obro‘ qozonmoq uchun iloji boricha ko‘proq 

devor qurish, lekin bahor kezlari Yura darasidan Parij tomon o‘tib 

boradigan anovi italyan g‘isht teruvchilarining biror jimjimasiga 

aslo uchmaslik lozim. Bunday yangilik kiritmoqchi bo‘lgan ehtiyotsiz 

quruvchi o‘la-o‘lguncha tentak degan nom oladi-yu, Fransh-Konteda 

jamoat fikrini belgilab beruvchi ehtiyotkor va mo‘tadil kishilarning 

hurmatidan mosuvo bo‘ladi.

Vijdonan aytganda, bu bilag‘onlar zo‘ravonlikni shunchalik had-

didan oshirib yuborardilarki, oqibatda Parij deb atalmish buyuk 

respublikada yashagan har qanday odam ham kichkina shaharchada 

mutlaqo yashay olmaydi. Fransiyaning kichkina shaharchalarida ja-

moat fikrining, – yana qanaqa fikr deng! – hukmronligi xuddi Amerika 

Qo‘shma Shtatlaridagi kabi juda bema’ni narsa bo‘ladi.

---

14