Qizil va qora indd

IV

De lya Mol xonadoni

Bu yerda u nima qilyapti? Bu yer yoqa dimi 

o‘zi unga? Yoki u yoqib qolishga umidvor bo‘lib 

ko‘ngliga taskin beryaptimi?

Ronsar.

Agar de lya Mol xonadonining aristokratik mehmonxonasidagi 

hamma narsa Jyulenni hayratga solayotgan bo‘lsa, qora kostyum 

kiygan bu rangpar yigitning o‘zi ham unga e’tibor bergan barcha 

odamlarga juda g‘alati ko‘rinmoqda edi. De lya Mol xonim uyga ba’zi 

mehmonlarni taklif etganda Jyulenni ish bilan biror yoqqa jo‘natishni 

eriga taklif qildi.

– Men tajribani oxirigacha yetkazmoqchiman, – deya javob qildi 

markiz. – Abbat Pirarning aytishicha, biz o‘zimizga yaqinlashtirgan 

odamlarning nafsoniyatini bo‘g‘ib, noto‘g‘ri ish qilar ekanmiz. Faqat 

qarshilik ko‘rsatgan narsagagina tayanish mumkin va hokazo gaplar. 

Manovi yigit bo‘lsa, bu yerda uni hech kim tanimagani uchungina 

g‘alati ko‘rinyapti, umuman olganda esa u gungalak-ku axir.

«Bu yerdagi ishlarni tushunib olmog‘im uchun, – derdi o‘zi-

ga-o‘zi Jyulen, – bu xonadonga kelib turadigan odamlar ismini yozib 

qo‘ymog‘im va har birining fe’l-atvorini ikki og‘iz so‘z bilan qayd 

etmog‘im lozim bo‘ladi».

Birinchi navbatda u xonadonning do‘sti bo‘lmish besh-olti odam-

ning nomini yozib qo‘ydi. Bu odamlar, markiz injiqlik yuzasidangina 

unga homiylik qilyapti, deb hisoblashar va har ehtimolga qarshi 

yigitning ko‘nglini olishga harakat qilishar edi. Ular nochor va ar-

zimas odamlar bo‘lib, ozmi-ko‘pmi xushomad qilishgani-qilishgan 

edi, biroq shuni ham tan olish kerakki, zamonamizning aristokratik 

salonlarida uchrab turadigan bu toifa odamlar hammaga ham barobar 

yaltoqilik qilishavermasdi. Masalan, ulardan ko‘pchiligi markizning 

har qanday muomalasiga ham bardosh beraverishardi-yu, ammo de 

lya Mol xonimning qo‘rsroq qilib aytgan bir og‘iz so‘ziga qarshi isyon 

ko‘tarishardi.

Uy egalari o‘z tabiatlariga ko‘ra juda mag‘rur va ziqna odamlar 

bo‘lib, ko‘ngil xushi uchun ham atrofdagilarni kamsitishga o‘rganib 

---

282

qolishgandi. Shu boisdan ham ularning haqiqiy do‘stlari yo‘q edi. 

Lekin yomgir yoqqan va ahyon-ahyonda o‘lguday zerikkan paytlarini 

hisobga olmaganda, ular o‘z mehmonlariga g‘oyat xushfe’llik bilan 

muomala qilishardi.

Agar Jyulenga otalarcha mehribonlik qiladigan anavi besh-olti 

laganbardor de lya Mol xonadonidan qadamini tortgudek bo‘lsa, 

markiza xonim uzoq vaqt yolg‘iz qolishga mahkum bo‘lur edi, bu toifa 

ayollarning nazarida esa yolg‘izlik – dahshatli narsa: bu hech kimga 

yoqmay qolish timsolidir.

Markiz xotiniga juda g‘amxo‘r edi: u markiza xonimning saloni 

doim munosib ravishda mehmonlarga to‘la bo‘lishining tadorigini 

ko‘rib qo‘yardi. To‘g‘ri, u perlarni taklif qilmasdi, zero markiz bu yangi 

hamkasblarini bemalol kelib-ketishi uchun yetarli darajada asilzoda 

emas, shu bilan birga, pasttabaqa kishisi sifatida iltifot ko‘rsatmoq 

uchun unchalik maynaboz ham emas, deb hisoblardi.

Darvoqe, bu sirlarni Jyulen ancha keyin tushunib qoldi. Burjua 

xonadonlarida suhbat uchun odatdagi mavzu bo‘lgan oliy siyosat 

markiz mansub bo‘lgan sinfda faqat musibatli damlardagina muhoka-

ma qilinardi.

Vaqtichog‘lik qilmoq istagi hatto bizning diqqinafas asrimizda 

ham shu qadar kuchliki, hatto maxsus ziyofat kunlarida ham, markiz 

mehmonxonani tark etgan zahoti, hamma bir zumda tarqab ketardi.

Suhbat chog‘i yaratgan Parvardigor, ruhoniylar, nufuzli kishilar 

va saroy o‘z homiyligiga olgan artistlar, – xullas, uzil-kesil hal etib 

qo‘yilgan barcha narsalar ustidan kulib bo‘lmasdi; Beranje, oppozit-

sion gazetalar, Volter, Russo, umuman xiyol bo‘lsa-da, erkin fikrning 

isi kelib turgan biron narsani maqtash mumkin emasdi, eng muhimi 

esa, siyosat haqida gapirishga sira ham yo‘l qo‘yilmasdi, bo‘lak barcha 

narsalar to‘g‘risida bemalol gapiraverish mumkin edi.

Salonlarda o‘rnashib qolgan bu qoidani buzishga na yuz minglik 

daromad, na zangori lenta huquq berardi. Sal bo‘lsa-da, erkin fikr 

aytish qo‘pollikdek tuyulardi. Boadablik, xushmuomalalik atrofidagi 

odamlarga yoqish istagiga qaramay, barchaning yuzida zerikish 

alomatini sezish mumkin edi. Bu mehmonxonaga majburan kelib 

turadigan yigitlar biron fikrga ega ekanlikda yoki bironta taqiqlan-

gan kitobni o‘qiganlikda ayblashlaridan cho‘chib, Rossini haqida, 

bugungi ob-havo to‘g‘risida bir-ikki og‘iz chiroyli gap aytishardi-da, 

so‘ng jimib qolishardi.

---

283

Jyulen suhbatni odatda janob de lya Mol muhojirlikda do‘stlashib 

qolgan ikkita vikont bilan beshta baron qizitayotganiga bir necha bor 

ishonch hosil qilgan edi. Bu janoblar olti mingdan sakkiz ming livrga-

cha rentaga ega edilar, ulardan to‘rttasi «Kundalik»ka, qolgan uchtasi 

esa «Fransuz gazetasi»ga yozilishgandi. Ulardan biri doim «ajoyib» 

so‘zi to‘lib-toshgan bironta yangi saroy latifasini aytib yurardi. Jyulen 

o‘sha janobning beshta ordeni borligini ko‘rdi, boshqalariniki esa 

taxminan uchtadan edi.

Dahlizda esa uqali kamzul kiygan o‘nta malay tayyor turardi va 

butun kecha davomida har chorak soatda choy yoki muzqaymoq 

tortilardi, yarim kechada esa shampan vinosi bilan yengilgina kechki 

ovqat tamaddi qilinardi.

Shu boisdan ham Jyulen ba’zan kechaning oxirigacha o‘tirardi, 

umuman olganda esa u zarhal yugurtirilgan bu serhasham meh-

monxonada olib boriladigan suhbatlarni qanday qilib jiddiy ravishda 

tinglash mumkinligini sira tushuna olmasdi. U goho, bu gaplarning 

barini kalaka qilib aytishmayaptimikan, deya shubhaga borib, suh-

batdoshlarning yuziga tikilib qarardi. «O‘zim yoddan biladigan janob 

de Mestr, – deya xayol surardi u, – bulardan yuz chandon yaxshiroq 

gapirardi, lekin u ham ba’zan odamni o‘lguday zeriktirib yuboradi».

Biroq bu ma’naviy bo‘g‘ilishdan yolg‘iz Jyulengina azob chekmas-

di. Ba’zilar tinimsiz muzqaymoq yeb taskin topishar, boshqalar esa 

keyinroq, kechqurun: «To‘g‘ri de lya Molnikidan kelyapman. Bilasizmi, 

aytishlaricha, Rossiya...» va shunga o‘xshash gaplarni aytishni o‘ylab 

xursand bo‘lishardi.

Laganbardorlarning biridan Jyulen bundan atigi yarim yil 

muqaddam, o‘z xonadoniga yigirma yildan ko‘proq vaqt davomida 

sodiq bo‘lib kelgani uchun mukofot tariqasida, de lya Mol xonim 

bechora baron le Burginonni prefekt lavozimiga ko‘tarib qo‘yganini 

bilib oldi. Bo‘lmasam, o‘sha baron boyaqish Restavratsiya boshidan 

beri prefektga yordamchilik qilishdan nariga o‘tmagan ekan. Bu ulug‘ 

voqea mazkur janoblarning g‘ayratiga g‘ayrat qo‘shib yubordi: ular 

ilgari ham uncha-muncha narsaga xafa bo‘lishmasdi, endi esa hech 

nimaga xafa bo‘lmay qo‘yishdi. Darvoqe, ahyon-ahyondagina ularga 

nisbatan ochiqdan-ochiq iltifotsizlik qilinardi, biroq Jyulen ikki-uch 

marta markiz bilan xotini o‘rtasidagi shunday gaplarni eshitib qoldiki 

bu gaplar ularning yonida o‘tirgan odamlarga ancha og‘ir botardi. 

Bu asilzoda janoblar ajdodlari qirolning karetasida yurgani bilan 

---

284

maqtana olmaydigan har qanday odamni ham nazarga ilmasliklarini 

yashirmas edilar. Jyulen yana faqat salib yurishlari tilga olinganidagina 

ularning jiddiylashishlari va yuzlarida chuqur hurmat-izzat tuyg‘usi 

aks etishini payqab qoldi. Ularning odatdagi hurmati esa qandaydir 

iltifotnamo ruhda bo‘lardi.

Ana shu hashamat va xunobgarchilik ichra Jyulen faqat janob de 

lya Molning o‘zigagina qiziqib qarardi. Bir kuni u markizning kimgadir, 

anavi boyaqish le Burginonning ko‘tarilishiga hech qanday aloqam 

yo‘q, deganini eshitib, ichida ancha xursand bo‘ldi. Bu markizaga 

ko‘rsatilgan mehribonlik edi; Jyulen abbat Pirardan haqiqatni bilib 

olgan edi.

Bir kuni ertalab abbat markizning Friler bilan oxiri ko‘rinmay-

digan da’volashuviga taalluqdi hujjatlarni tartibga solib, Jyulen bilan 

birga kutubxonada ishlamoqda edi.

– Taqsir, – dedi daf’atan Jyulen, – har kuni markizaning das-

turxonidan ovqatlanish mening vazifamga kiradimi yoki bu menga 

ko‘rsatilgan muruvvatmi?

– Katta hurmat bu! – deya zardasi qaynab qichqirdi abbat. – O‘n 

besh yildan buyon bu xonadonning sadoqatli do‘sti janob N... akade-

mik, shuncha vafodorligi bilan qancha harakat qilmasin, o‘z jiyani, 

janob Tamboni bu sharafga muyassar eta olmadi.

– Mening uchun esa, taqsir, bu vazifalarim ichida eng aziyatli-

si bo‘lib qoldi. Hatto seminariyada ham bu qadar zerikmas edim. 

Ba’zan hatto mademuazel de lya Molning ham esnayotganini payqab 

qolyapman. Bo‘lmasam u xonadon do‘stlarining nazokatlariga ko‘nikib 

ketishi kerak edi. Doim uxlab qolamanmi, deb qo‘rqaman. Baraka 

toping, qirq suga ovqatlanish mumkin bo‘lgan eng past oshxonaga 

borib tamaddi qilishimga ruxsat olib bersangiz.

Nasl-nasabi bo‘yicha oddiy meshchan abbat arkoni davlat bilan 

bir dasturxondan ovqatlanishni katta sharaf deb hisoblardi. U Jyu-

lenga ham shu tuyg‘uni singdirishga harakat qilar ekan, nimaningdir 

shitirlab ketgani ikkovini ham o‘girilib qarashga majbur etdi. Jyulen 

ularning suhbatini indamay tinglab turgan m-l de lya Molni ko‘rib 

qoldi-yu, qip-qizarib ketdi. Qiz bu yerga kitob olgani kelgan va hamma 

gapni eshitib olgan edi: u dilida Jyulenga nisbatan birmuncha hurmat 

his etdi. «U tiz cho‘kib yashash uchun dunyoga kelmagan ekan, – deya 

o‘yladi u. – Manovi abbat chol esa butunlay boshqa gap. Yo Xudoyim! 

Buncha xunuk bo‘lmasa!» 

---

285

Tushki ovqat payti Jyulen m-l de lya Molning yuziga qarashga 

yuragi dov bermay o‘tirdi, biroq qiz iltifot ko‘rsatib, unga o‘zi murojaat 

qildi. O‘sha kuni bir talay mehmonlar kelishi kerak edi, shu boisdan 

ham u Jyulenga mehmonxonada qolishni taklif qildi. Parijlik yosh 

qizlar keksa odamlarni uncha xush ko‘rishmasdi, ular ayniqsa tashqi 

qiyofasiga e’tibor bermay qo‘ygan qariyalarni yoqtirishmaydi. Janob 

le Burginonning bu mehmonxonaga tanda qo‘yadigan hamkasblari 

m-l de lya Molning bitmas-tuganmas hazil-mutoyibalari uchun nishon 

ekanliklarini allaqachon tushunib olmoq uchun Jyulendan alohida 

ziyraklik talab etilmasdi. Bugun qiz o‘zini ko‘rsatmoqchi bo‘ldimi-

yo‘qmi, lekin u manovi noxush janoblarga nisbatan juda shafqatsiz edi.

M-l de lya Mol deyarli har kecha markiza savlat to‘kib o‘tiradigan 

kreslo orqasida to‘planuvchi kichkina to‘garakning markazi edi. 

Odatda bu yerga markiz de Kruaznua, graf de Kaylyus, vikont de 

Lyuz va Norber bilan singlisining do‘stlaridan ikki-uch yosh ofitser 

to‘planishardi. Bu yoshlarning bari katta zangori divanda joylashib 

olishardi. Jyulen odatda divanning oldida, go‘zal Matildaning shun-

doq ro‘parasidagi pastakkina to‘qima kresloda indamay o‘tirardi. Bu 

oddiygina joyga Matildaning barcha muxlislari havas qilishardi; biroq 

Norber otasining kotibi bilan bir-ikki og‘iz gaplashar yoki butun kecha 

davomida uni bir-ikki marta eslar ekan, Jyulenni doim shu kresloga 

o‘tqazib qo‘yardi. Bu kecha m-l de lya Mol Jyulendan, Bezanson qal’asi 

joylashgan tepalikning balandligi qancha keladi, deya so‘rab qoldi. 

Ammo Jyulen unga bu tepaning Monmartrdan past yoki balandligini 

aytib bera olmadi. U bu kichik to‘garakda aytiladigan qiziq gaplarga 

dam-badam chin ko‘ngildan kulib o‘tirardi. Ammo shunga o‘xshash 

biror gap o‘ylab topishga o‘zini mutlaqo ojiz his etardi. Uning uchun 

bunday gaplar o‘zi tushunadigan-u, ammo gapira olmaydigan allaqa-

nday xorijiy tilga o‘xshab ketardi.

Bugun Matildaning do‘stlari bu katta mehmonxonada paydo 

bo‘layotgan har qanday odamni ham kesatiq gaplar bilan qarshi 

olishmoqda edi. Birinchi navbatda xonadoning do‘stlari baloga qo-

lishdi: to‘garak a’zolari ularni yaxshiroq bilishardi. Jyulen bu gaplarni 

qanday diqqat bilan eshitishini bemadol tasavvur qilish mumkin edi, 

hamma narsa – bu hazillarning yashirin ma’nosi ham, kinoya qilish 

uslubining o‘zi ham unga juda qiziq tuyulardi.

– A-a! Mana, Dekuli janoblari ham yetib keldilar, – dedi Matilda. – 

Buni qarangki, parik kiymay kelibdi, u o‘zining noyob aqli yordamida 

---

286

prefekt bo‘lib olmoqchi shekilli, shu boisdan ham o‘zining ta’biri 

bilan aytganda, «yuksak g‘oyalar» g‘ujg‘on o‘ynayotgan kal boshini 

ko‘z-ko‘z qilyapti. 

– Bu odamning tanimagan kishisi yo‘q, – deya gap qotdi markiz 

de Kruaznua. – U mening kardinal amakimnikiga ham borib turadi. 

U har qanday do‘sti haqida ham istagan yolg‘on-yashiqni to‘qishi va 

bu uydirmaga yillar davomida odamlarni ishontirib yurishi mumkin, 

do‘stlarining soni esa ikki yuz yoki uch yuzga borib qoladi. U do‘st 

tutinishga juda usta, bu – uning iste’dodi. Xuddi hozir ko‘rib tur-

ganingizdek, u qish kezlari ertalab soat yettidan boshlab do‘stlaridan 

birontasining eshigiga yopishib oladi. 

Ba’zan u bironta do‘sti bilan arazlashib qoladi va aloqani butun-

lay uzish uchun yetti-sakkizta xat yozadi. Keyin u o‘sha do‘sti bilan 

yarashadi va shundan so‘ng cheksiz do‘stlik tuyg‘ularini izhor qilib, 

yana yetti-sakkizta maktub bitadi. Lekin u kamolotga erishgan va 

katta mahorat ko‘rsatadigan narsa – bu ko‘ngli bchiq, halol odamning 

otashin dil izhoridir. U biron narsa haqida iltimos qilmoqchi bo‘lgani-

da shu usulni qo‘llaydi. Amakimning katta vikariylaridan biri janob 

Dekulining Restavratsiyadan keyingi hayoti haqida juda alomat hikoya 

qiladi. Biror kun men uni sizlarnikiga boshlab kelaman.

– Men negadir bunday hikoyalarga uncha ishonmayman, menim-

cha, bu pastkash odamlarning bir-birini ko‘rolmasligi xolos, – dedi 

graf de Kaylyus.

– Janob Dekulining nomi tarixda qoladi, – deya e’tiroz bildirdi 

markiz, – u abbat Pradt hamda Taleyran va Potsso di Borgo janoblari 

bilan birga Restavratsiyani amalga oshirgan.

– Bu odam bir vaqtlar million-million mablag‘ bilan ish ko‘rgan, – 

dedi Norber, – uning nima sababdan otamning ba’zan juda haddidan 

oshib ketadigan askiyalariga dosh berib, bu yerga tanda qo‘yishini sira 

tushuna olmayman. Bir kuni otam mening oldimda stolning narigi 

tomonidan turib: azizim Dekuli, do‘stlaringizga necha marta xoinlik 

qilgansiz, deya qichqirsalar bo‘ladimi!

– Uning xoinlik qilgani rostmi? – deya so‘radi m-l de lya Mol. – 

Lekin bu zamonda kim xoinlik qilmaydi?

– Bu qanaqasi? – dedi graf de Kaylyus Norberga. – Anovi mash-

hur liberal janob Senkler sizlarnikiga kelib turadimi? Bu yerda 

nima qiladi u? Borib uni gapga solish kerak, uni juda aqlli odam 

 deyishadi.

---

287

– Lekin onang uni nima uchun qabul qiladilar? – deya so‘radi janob 

de Kruaznua. – Axir bu odam alomat g‘oyalarni ilgari surib, dadil va 

mustaqil fikr yuritadi-ku.

– O‘sha mustaqil odamingizning janob Dekuliga ikki bukilib ta’zim 

qilishini, qo‘lidan ushlashini bir ko‘rib qo‘ying, – dedi m-l de lya Mol. 

– Hozir qo‘lidan o‘pib oladimi, deb o‘ylovdim.

– Nazarimda, Dekuli arkoni davlatlar bilan biz o‘ylagandan ya-

qinroq munosabatda bo‘lsa kerak, – deya e’tiroz bildirdi janob de 

Kruaznua.

– Senkler bu yerga akademiyaga a’zo bo‘lib olish uchun keladi, – 

dedi Norber. – Uning baron L. ga qanday ta’zim qilishini bir ko‘ring-a, 

Kruaznua.

– Undan ko‘ra tiz cho‘ka qolsa bo‘lmaydimi, – deb gapni ilib ketdi 

janob de Lyuz.

– Azizim Sorel, – dedi Norber, – siz aqlli odamsiz, lekin siz qadrdon 

tog‘laringizni yaqindagina tark etgansiz, lekin hech qachon manovi 

buyuk shoirga o‘xshab ta’zim qilmaslikka harakat qiling. Hatto Xudosi 

bo‘lsa ham.

– A-a! Mana aql bobida beqiyos janob baron Baton, – deya e’lon 

qildi m-l de lya Mol hozirgina baronning kelganidan xabar bergan 

malayning tovushiga xiyol taqlid etib.

– Nazarimda, hatto xizmatkorlaringiz ham uning ustidan kuli-

shayotganga o‘xshaydi. Xo‘p ismi bor-da – baron Baton! – dedi janob 

de Kaylyus.

– «Ism nima degani o‘zi?» – dedi u yaqinda bizga, – deya gapni 

ilib ketdi Matilda. – «Gersog Bulonskiyning ismini birinchi marta 

 eshitganingizni bir tasavvur qilib ko‘ring-a, odamlar shunchaki 

mening ismimga hali yetarli darajada ko‘nikishmagan xolos»...

Jyulen divan oldidagi joyini tark etdi. U hali yengil istehzo-

ning nozik tomonlarini yaxshi tushunmas va qochiriq gap asosli 

bo‘lgandagina kulish mumkin, deb hisoblardi. Manovi yoshlarning 

hazil-mutoyibalarini u dunyodagi hamma narsani qo‘pol ravishda 

haqorat qilish deb hisoblar va bundan qattiq g‘azablanar edi. U 

o‘zining provinsialligi, salkam inglizlardek qoidaparastligi tufayli 

hatto, bu yoshlar hasad qilishmayaptimikin, deb shubha qilishga 

ham tayyor edi. Lekin u yanglishardi, albatta «Men graf Norberning 

o‘z polkovnigiga xat yoza turib, uchta xomakini yirtib tashlaganini 

o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman, – derdi u o‘ziga-o‘zi. – Agar u hayotida 

---

288

biron marta janob Senklerdek qilib bir sahifagina yoza olganida 

boshi osmonga yetgan bo‘lardi».

Mavqei pastligi tufayli Jyulen hech kimning e’tiborini o‘ziga tort-

may, bir guruh oldidan ikkinchi guruh oldiga o‘tib yurardi. U baron 

Batonni uzoqdan kuzatar ekan, uning nima haqda gapirayotganini es-

hitgisi kelib qoldi. O‘zining zukko aqli bilan mashhur bo‘lgan bu odam 

anchayin tashvishli ko‘rinardi. Jyulenning payqashicha, u uch-to‘rtta 

kulgili gap o‘ylab topganidan keyingina ko‘ngli joyiga tushdi. Jyulenga 

shu taxlit aql biroz erkinlikka muhtojdek tuyuldi. 

Baronni askiyaga usta odam deb bo‘lmasdi, u o‘zini ko‘rsatmog‘i 

uchun hech bo‘lmaganda har biri olti misradan iborat to‘rtta jumla 

aytmog‘i lozim edi.

– Bu odam so‘zlashmaydi, u gap sotadi, – dedi Jyulenning ortida 

allakim. U orqasiga o‘girilib qaradi-yu, graf Shalvening nomini tilga 

olishganini eshitib, xursand bo‘lib ketdi. Graf Shalve o‘z zamonasi ning 

eng aqli o‘tkir odamlaridan edi. Jyulen uning nomini «Muqaddas Ye-

lena memoriali» va Napoleonning tarixiy esdaliklarida bir necha bor 

uchratgan edi. Graf Shalve qisqa gapirardi, uning askiyalari chaqmoq-

dek o‘tkir, chuqur va shiddatli bo‘lardi. Agar u biror ish yuzasidan 

muzokara boshlasa, siz shu zahoti ishning olg‘a siljiyotganini ko‘rar-

dingiz. U darhol dalil-isbotlarni keltirar va uning so‘zini tinglagan 

odam maza qilardi. Siyosat bobida esa u sharm-hayo degan narsani 

bir chetga yig‘ishtirib qo‘yardi. 

– Bilasizmi, men mustaqil odamman, – derdi u o‘zi ochiq-oydin 

mazax qilayotgan uch yulduzli janobga. – Nega endi mendan bundan 

bir yarim oy ilgari qanday o‘ylagan bo‘lsam, bugun ham shunday 

o‘ylashimni talab qilishadi? Agar shunday bo‘lsa, men o‘sha fikrimning 

quli bo‘lib qolaman-ku axir.

Uning atrofida turgan to‘rtta jiddiy yigit basharalarini bujmay-

tirishdi: bu janoblar hazil-huzul gaplarni uncha yoqtirishmasdi. 

Graf haddidan oshirib yuborganini tushunib qoldi. Ammo shu payt 

baxtiga u sof vijdonli janob Ballanni ko‘rib qoldi. Bu odamning 

halolligi Tartyufdek tillarda doston bo‘lgandi. Graf u bilan gapla-

sha boshlagan edi, odamlar darhol ularni o‘rab olishdi, boyaqish 

Ballanni hozir rasvoyi radda ma’raka qilishlari hammaga ayon edi. 

O‘zining yuksak axloqi va nasihatgo‘yligi tufayli o‘lguday badburush 

bo‘lishiga qaramay janob Ballan kiborlar jamiyatidagi tasvirlash 

qiyin bo‘lgan birinchi qadamlaridan keyinoq juda badavlat bir beva 

---

289

xotinga uylangan edi. O‘sha xotin tez orada bandalikni bajo keltirdi, 

so‘ngra janob Ballan yana xuddi shunday badavlat xotinga uylandi. 

Ammo bu xotinni jamiyatda hech kim ko‘rmagan edi. Endi u o‘ziga 

xos mo‘minlik bilan oltmish minglik rentaga huzur-halovatda yashar 

ekan, o‘zi ham xushomadgo‘ylar orttirib olgan edi. Graf Shalve rahm-

shafqat qilib o‘tirmay, u bilan ana shu haqda gaplasha boshladi. Tez 

orada ularning atrofiga o‘ttiz chog‘liq odam yig‘ildi. Barcha jilmayardi, 

hatto asrimizning umidi bo‘lmish anavi jiddiy yigitlar ham kulgilarini 

yashirolmay turishardi. 

«Nega u bu yerga, janob de lya Molnikiga kelib yurarkin? Axir bu 

yerda uni hamma masxara qilyapti-ku», deya o‘yadi Jyulen. So‘ngra 

u buni so‘ramoqchi bo‘lib abbat Pirarning oldiga bordi.

Janob Ballan bir zumda g‘oyib bo‘ldi.

– Zo‘r ish bo‘ldi-yu! – dedi Norber. – Shunday qilib otamning 

josuslaridan biri g‘oyib bo‘ldi, endi faqat anavi cho‘loq Napyegina 

qoldi.

«Jumboqning uchi shu yerda emasmikin? – deya xayolidan o‘tkazdi 

Jyulen. – Lekin u holda nega markiz janob Ballanni qabul qiladi?»

Badfe’l abbat Pirar qovog‘ini solganicha malayning kirib kelayot-

gan mehmonlarning ismi sharifini e’lon qilishiga quloq solib bir 

chetda turardi: 

– Bu yer g‘irt fahshxonaning o‘zi-ku! – deya xitob qilardi u Bazi-

lioga o‘xshab. – Bu yerga faqat badnom odamlar kelishar ekan.

Gap shunda ediki, boyaqish abbat haqiqiy kiborlar jamiyatining 

qanday bo‘lishini bilmasdi. Biroq, u yansenist do‘stlari orqali bir-

varakayiga barcha partiyalarning ko‘nglini topishga nihoyatda ustaligi 

yoki shubhali yo‘llar bilan orttirgan boyligi tufayli barcha mehmon-

xonalarga kira oladigan bu odamlar haqida juda aniq ma’lumotga 

ega edi. Bugun kechqurun u Jyulenning ketma-ket bergan savollariga 

to‘lqinlanib javob berib turdi-da, so‘ng birdan barcha odamlar haqida 

faqat yomon gap aytishdek gunohga botayotganligni sezib qolib, jim 

bo‘ldi. Xristianlarcha rahm-shafqat ta’limotiga e’tiqod qo‘ygan bu bad-

jahl yansenist dunyoviy hayot ichida yashar ekan, muttasil ravishda 

o‘zi bilan o‘zi kurashishga majbur bo‘lmoqda edi.

– Anovi abbat Pirarning basharasi buncha xunuk bo‘lmasa, – dedi 

m-l de lya Mol Jyulen yana divan yoniga qaytib kelgach.

Garchi qiz, albatta, haq bo‘lsa-da, Jyulenning jahli chiqdi. Abbat 

Pirarning bu mehmonxonada eng halol odam ekanligiga hech qan-

---

290

day shubha yo‘q edi, biroq uning hozir vijdon azobi aks etib turgan 

qizil dog‘li yuzi chindan ham juda xunuk ko‘rinardi. «Shundan so‘ng 

fiziognomikaga qanday ishonish mumkin axir, – deya o‘yladi Jyulen. – 

Mana hozir qandaydir arzimas bir narsa uchun abbat Pirarning vijdoni 

azob chekyapti va shuning uchun ham u juda xunuk ko‘rinyapti. Anavi 

barchaga ma’lum josus Napyening yuzida esa ma’sum bir tabassum 

jilvalanyapti». Abbat har qalay o‘z safdoshlarining manfaatlari uchun 

ko‘pgina narsalarda ularga yon bergandi – u xizmatkor yollagan va 

juda yaxshi kiyina boshlagan edi.

Jyulenga birdan mehmonxonada nimadir sodir bo‘layotgandek 

tuyuldi: hamma gapirishdan to‘xtab, eshik tomon qaradi. Malay 

saylovlar payti barchaning e’tiborini o‘ziga qaratgan mashhur 

baron de Tollining nomini e’lon qildi. Jyulen yaqinroq bordi-da, 

baronni yaxshilab ko‘rib oldi. Baron saylov kollegiyalaridan biri-

ning raisi bo‘lgan paytida miyasiga ajoyib bir fikr kelib qolgan ekan 

– u saylovchilar partiyalardan biriga ovoz berib, qutiga tashlagan 

qog‘ozlarni yashirib qo‘yibdi. Kamomadning o‘rnini to‘ldirmoq 

uchun esa u asta-sekin ularning o‘rniga o‘ziga yoqimliroq bo‘lgan 

ism yozilgan boshqa qog‘ozlarni qutiga tashlay boshlabdi. Biroq ba’zi 

saylovchilar bu mardona hiylani sezib qolishibdi. Ular, turgan gap, 

baron de Tolliga o‘z tahsinlarini baralla aytishibdi. Boyaqish baron 

bu ajoyib nayrangidan so‘ng hali o‘ziga kelmagandi – u ancha so‘lg‘in 

ko‘rinardi. Ba’zi g‘iybatchi odamlar, uning qamoqda yotib chiqqani 

haqida gapirmoqda edilar. Janob de lya Mol uni juda sovuq qabul 

qildi. Shundan so‘ng bechora baron bir zumda g‘oyib bo‘ldi-qo‘ydi. 

– U janob Kont

36

 huzuriga shoshilayotgan bo‘lsa kerak, shuning 

uchun bir zumda g‘oyib bo‘ldi, – dedi graf Shalve. Bu gapdan hamma 

xaxolab kula boshladi.

Barcha, yaqinda ministr bo‘ladi, deb bashorat qilayotgan janob 

de lya Molning mehmonxonasiga to‘plangan indamas mansabdorlar 

va yomon nom chiqargan, ammo o‘tkir aqli bilan shuhrat qozongan 

odamlardan iborat bu serjilo jamiyatda bugun birinchi marta yosh 

Tambo ham ish ko‘rsatmoqda edi. To‘g‘ri, unga fikr teranligi yetish-

masdi, biroq buning o‘rnini Tambo shiddatli mulohazalari bilan 

qoplashga harakat qilardiki, buni biz quyida yaqqol ko‘ramiz. – Bu 

odamni o‘n yilga qamoqqa tiqilsa nima qiladi? – deya gap sotardi u 

36

 Mashhur fokuschi (muallif izohi).

---

291

Jyulen o‘sha to‘da yoniga borgan paytda. – Gazandalarni zindonning 

eng tubida saqlash kerak, toki o‘sha yerda ular to‘ng‘iz qo‘psinlar, aks 

holda, hamma yoqqa zahar sochib, juda xavfli bo‘lib qoladilar. Unga 

ming ekyu jarima solgandan nima foyda? U kambag‘almi? Shunday 

ham bo‘lsin, juda yaxshi, lekin jarimani uning uchun to‘dasi to‘lab 

yuboradi. Yo‘q, unga besh yuz frank jarima solib, keyin o‘zini o‘n yil 

muddat bilan zindonga tiqish kerak.

«Yo Rabbim! Qanday maxluq haqida gaplashyapti ular?» – deya 

o‘yladi Jyulen kasbdoshining qo‘llarini silkitganicha jazavaga tushib 

so‘zlashidan hayron bo‘lar ekan. Akademik jiyanining so‘lg‘in bashara-

si shu tobda chindan ham juda jirkanch ko‘rinar edi. Tez orada Jyulen 

Tambo zamonaning buyuk shoiri haqida gapirayotganini tushunib 

qoldi.

«Voy gazanda-yey! – deya xitob qildi u g‘azabdan ko‘zlariga yosh 

kelib. – Voy iflos maxluq-ey! Qarab tur hali, senga shu so‘zlaringni 

bir eslatayki».

«Mana ular, boshqalar qatori markiz ham rahbarlik qiladigan 

partiyaning adashgan farzandlari, – deya o‘ylardi u. – Bu yerda rosa 

yomonlashayotgan anavi ulug‘ odam esa, – agar u janob Nervalning 

ministrligidagi lapashanglar u yoqda tursin, uning ozmi-ko‘pmi 

halolroq o‘tmishdoshiga sotilganida bormi, – hamma yog‘i ordenga 

to‘lib biror yog‘li ishning tepasida turgan bo‘lardi». Abbat Pirar uzoq-

dan Jyulenni imlab chaqirdi, hozirgina janob de lya Mol u bilan nima 

haqdadir gaplashgan edi. Biroq Jyulen bu paytda odob bilan pastga 

qaraganicha allaqaysi yepiskopning nola-hasratlarini tinglamoqda 

edi. Nihoyat, o‘sha yepiskop unga javob berib, Jyulen o‘z ustozi-

ning yoniga yaqinlashganida abbatning oldida anavi manfur sulloh 

Tambo paydo bo‘lgan edi. Bu razil Jyulenning alohida mavqeiga ega 

bo‘lishida abbatni aybdor deb hisoblagani uchun ham uni yomon 

ko‘rar va xuddi shu boisdan ham janob Pirarning oldida shunday 

yaltoqilik qilardi.

– Qachon anavi almisoqdan qolgan o‘laksaning kuni bitib, biz undan