10-12 yoshli voleybolchilarda va ularning fiziologik
qiymati (n=20)
Testlar
Natija
Fiziologik kiymati
NOCh min. YuQCh min.
O‘TS ml.
30 m ga yugurish
6,7 1,9
17,2 2,3
31,1 4,1
78,6 3,2
144,0 6,1
1218,6 26,7
1342 29,3
Joydan turib
uzunlikka sakrash
145,2 4,
6
18,3 3,4
19,7 3,7
77,4 4,2
86,3 5,1
1132,0 19,3
1149,0 17,7
20 s. davomida
vertikal sakrash
13,4 0,8
18,7 4,1
34,5 4,7
79,7 5,1
152,0 6,3
1153,2 21,5
1467,3 23,7
Izoh: Maxraj - testdan oldin
Nisbat - testdan so‘ng
51
Jadvalda qayd etilgan ko‘rsatkichlardan shuni kuzatish mumkinki, voleybol
bilan shug‘ullanishni endi boshlagan 9-10 yoshli bolalarda tezkor-kuch sifatlari
shu yoshdagi boshqa sport turi bilan shug‘ullanishni boshlagan bolalarnikiga
nisbatan ancha sust rivojlanganligi ko‘zga tashlanadi. Masalan, agar 30 m ga
yugurish bizning natijalarimiz bo‘yicha 6,7 s ga teng bo‘lsa, voleybolchi bolalarda
- 5,4 - 5,6 s, gandbolchi bolalarda - 5,6 s ga teng ekanligi ma'lum bo‘ldi. Joydan
turib uzunlikka sakrash ham 9-10 yoshli tekshiruvchilarimizda boshqa yosh
sportchilarnikiga qaraganda yetarli emas. Buning birdan-bir sababi, fikrimizcha,
bolalarni kurash to‘garagiga saralab olinayotganda tanlov sinovlarida shug‘ullanish
istagini bildirgan bolalar soni ko‘p bo‘lmagan. Demak, tanlab olishga raqobat
bo‘lmagan. Shu bilan bir qatorda tanlovda ishtirok etayotgan bolalarga tanlov
shartlarini
yaxshi
tushuntirmaslik
yoki
testlarni
o‘tkazish
qoidalariga
(sekundomerdan foydalanish, sakrash oralig‘ini aniq ulchamaslik, sekundomerni
standartga javob bermasligi va x.) amal qilmaslik ham ko‘rsatkichlarni noto‘g‘ri
olinishiga sabab bo‘lishi mumkin. Lekin, qanday bo‘lganda ham maxalliy
mutaxassislar va murabbiylarning fikriga ko‘ra, sport tugaraklariga bolalar deyarli
tanlovsiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qilinaverar ekanlar. Har holda tekshiriluvdan
o‘tkazilgan 20 nafar bolalardan olingan ko‘rsatkichlarning o‘rtacha statistik
qiymati shu shu bolalarning jismoniy imkoniyatiga xos xususiyatni belgilab beradi
deb faraz qilish mumkin. Tezkor-kuch sifatlarini baholash maqsadida olingan
ko‘rsatkichlarning fiziologik qiymatini aniqlash va uni taxlil qilish qayd etilgan
faraz taqdiriga oydinlik kiritishi extimoldan holi emas. Kuzatilgan raqamlar talqini
shuni ko‘rsatadiki, bolalarni 30 m ga yugurish natijasi 6,7 1,9 s ga teng bo‘lib, bu
tezkorlik sifatining fiziologik qiymati o‘ziga xos ko‘rinishga ega bo‘ladi.
Chunonchi, 30 m ga yugurishdan avval nafas olish chastotasi bir daqiqada 17,2
martaga teng bo‘lsa, yugurishdan so‘ng bu ko‘rsatkich 31,1 martagacha ortdi (farq
- 13,9 marta). Demak, bolalar 30 m ga chopish uchun o‘rtacha 13,9 marta, ya'ni sal
kam 2 barobar ko‘p O2 qabul qilib, taxminan shuncha SO2 chiqarishgan.
O‘pkaning ventilyasion faolligi sezilarli darajada ortgan.
52
Yurakni qisqarish chastotasi nisbiy tinch holatda 78,6 marta/daqiqaga teng
bo‘lsa, 30 m ga yugurishdan so‘ng yurakni ritmik faoliyati 144,0 martagacha
faollashadi. Binobarin, 30 m ga yugurishning o‘rtacha pulsometrik qiymati 65,4
martaga teng ekan.
O‘pkaning tiriklik sig‘imi yugurishdan avval o‘rtacha 1218,6 ml ni tashkil
etgan bo‘lsa, yugurish yakunida bu ko‘rsatkich 1342,3 ml ga ko‘paydi. Ko‘rinib
turibdiki, 30 m ga yugurish natijasi bolalarning tezkorlik sifati yuqori emasligidan
darak bersa ham, olingan fiziologik ko‘rsatkichlar shu qisqa yuklamaga organizm
keskin aks-javob (reaksiya) qaytarganligini isbotladi. Organizmning bunday
reaksiyasi
shu
bolalarda
anaerob
ish
kobiliyatining
ham
yaxshi
shakllanmaganligidan dalolat beradi.
Joydan turib uzunlikka sakrash o‘rtacha 145,2 4,6 sm ni tashkil etdi. Shu
testni bajarishdan oldin NOCh 18,3 marta/daqiqaga teng bo‘lsa, testdan so‘ng 19,7
martaga tezlashdi xolos.
YuQCh 77,3 martadan 86,3 marta/daqiqagacha tezlashdi. O‘TS deyarli
o‘zgarmadi (1132,0-1149,0 ml.).
20 s. davomida bir joyda ketma-ket vertikal sakrash testi tekshiriluvchi
bolalar uchun maxsus sinov bo‘lib, ularni bu boradagi tabiiy tajribasizligini
ko‘rsatdi. Testni bajarish texnikasi talabdan yirok, sakrash soni va tezligi ham
ko‘ngildagidek bo‘lmadi. To‘g‘ri, ayrim bolalarda bir joyda turib vertikal sakrash
soni 15-17 martagacha bo‘ldi. Lekin, o‘rtacha statistik ko‘rsatgich-13,4 0,8 marta.
Demak, mazkur sakrash mashqi tekshiriluvchi bolalar tomonidan yetarlicha
o‘zlashtirilmaganidan darak beradi.
Shunday bo‘lsada, bu test - sakrash o‘z strukturasi bo‘yicha murakkab
koordinatsiyali harakat malakalari tarkibiga mansub bo‘lib, uni tez va samarali ijro
etish hatto ancha shug‘ullangan sportchilarni ham har doim qo‘lidan kelavermaydi.
Shuning uchun bo‘lsa kerak, 20 s. davomida 13,4 marta ijro etilgan ushbu malaka -
test bolalar organizmiga keskin ta'sir etib, tekshirilgan funksional sistemalarni o‘ta
faollashishiga sabab bo‘ldi.
53
Boshqacha qilib aytganda kam xajmli (marta) va past sifatli ish bajarilgan
bo‘lsada, uning fiziologik qiymati ancha katta miqdorda ekanligi ko‘zga tashlandi.
Jumladan, NOCh testdan avval18,7 marta/daqiqa, testdan so‘ng 34,5 marta.
Demak, bajarilgan ishning respirator qiymati 15,8 marta/daqiqaga teng bo‘layapti.
YuQCh 79,7 - 152,0 marta/dakika, O‘TS esa 1153,2 ml - 1467,3 ml. E'tirof etish
mumkinki, eng katta fiziologik qiymatga ega ko‘rsatgich sakrash tezkorligini
belgilovchi test - 20 s. davomida bir joyda turib vertikal sakrash mashqiga to‘g‘ri
kelayapti.
Fiziologik ma'lumotlardan shu narsa ma'lumki, inson organizmining
funksional tayyorgarligi uning jismoniy imkoniyatlari bilan chambarchas
bog‘liqdir. Organizmda qanchalik funksional zaxira (yoki bioenergetik potensial)
ortiq bo‘lsa, shunchalik ish yuklamasini ko‘tara olish imkoniyati keng bo‘ladi.
Lekin, funksional zaxira o‘z o‘zidan vujudga kelmaydi. Aksincha, nasliy mavjud
jismoniy sifatlar darajasini imkondan yuqori nagruzkalar evaziga muntazam
shakllantirish zarur bo‘ladi. Shundagina kutilgan funksional zaxira jamg‘armasi
to‘planadi. Binobarin, bizning tekshiruvimizda ishtirok etgan bolalarning dastlabki
jismoniy va funksional potensiali o‘ziga hos darajaga ega. Biz quyida shu jismoniy
va funksional imkoniyatni standart (an'anaviy) va maxsus ixtisoslashtirilgan
mashqlar yordamida qanday shakllanishi mumkinligini pedagogik tadqiqot
natijalari asosida ko‘rishimiz mumkin.
10-12 yosh voleybolchilarda tezkorlik-kuch sifatini harakatli o‘yinlar yordamida
shakllantirish samaradorligi.
Yosh voleybolchilar mashg‘ulotlarida qo‘llaniladigan mashqlarni dastlab
o‘rgatish bosqichidanoq o‘yin amplualari doirasida tanlab olish va ulardan
foydalanishda tezkorlik-kuch sifatiga urg‘u berish muhim ahamiyat kashf etadi.
Boshlang‘ich tayyorgarlik bosqichida barcha texnik-taktik mashqlarni shu
mashqlar mazmuniga mos harakatli o‘yinlar yordamida shakllantirish sport
mahoratini qisqaroq muddat ichida oshirish imkoniyatini beradi.
Kuzatuvlar shuni ko‘rsatdiki, volebol bo‘yicha yosh sportchilar bilan
o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda aniq rivojlantirilgan harakatli o‘yinlardan kamdan-
54
kam foylaniladi. Bunday xolatlar ayniqsa qishloq maktablarni qoshida tashkil
etilgan voleybol to‘garaklarida ko‘zga tashlanadi.
Ushbu vaziyatni e'tiborga olgan holda biz Yangiqo’rgon tumanidagi 26
maktabda tashkil etilgan voleybol to‘garagida shug‘ullanuvchi bolalar ishtirokida
pedagogik tadqiqot o‘tkazdik. Tadqiqotda avval tezkorlik-kuch sifati darajasi,
so‘ngra uni harakatli o‘yinlar yordamida o‘stirish samarasini o‘rgandik. Tezkorlik-
kuch sifatini rivojlanganlik darajasi 2 jadvalda aks ettirilgan.
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tekshiriluvchi bolalarda o‘tkazilgan 30 m ga
yugurish test sinovlari har bir bola o‘ziga hos tezkorlik sifatiga ega ekanligini
ko‘rsatdi. Test sinovlari bo‘yicha qayd etilgan eng yaxshi ko‘rsatgich bilan (5,0 s)
va eng katta ko‘rsatgich (6,8 s) o‘rtasidagi farq 1,4 soniyaga teng bo‘ldi. Ushbu
farq test sifatlaridan o‘tkazilgan bolalarni jismoniy tayyorgarlik jihatidan deyarli
bir hil imkoniyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Shu masofaga yugurishning
o‘rtacha ko‘rsatgichi 6,1 soniyani tashkil etadi.
Maxsus tezkorlik sifatlarini aks ettiruvchi test sinovlari (4x6 m ga
mokkisimon yugurish) qarama-qarshi yo‘nalishida etilishi jihatidan ancha
murakkab bo‘lganligi uchun ko‘rsatgichlar o‘rtasidagi farq ancha ko‘p miqdorini
tashkil etdi. Chunonchi, qayd etilgan eng kichik ko‘rsatgich (ya'ni qisqa vaqtni
bildiruvchi) 8,7 soniya, eng katta ko‘rsatgich (ya'ni uzoq muddatni bildiruvchi)
13,0 soniyaga teng bo‘ldi. Demak, ushbu ko‘rsatgichlar farqi 4,3 soniyani tashkil
qiladi.
2 jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |