QIMMATLI QOG‘OZLARNI DAVLAT RO‘YXATIGA OLISH, MUOMALAGA CHIQARISH Qimmatli qog‘ozlar muomalasi Qimmatli qog‘ozlar muomalasi deganda ularni sotib olish va sotish, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida nazarda tutilgan, qimmatli qog‘ozlar egasi almashinuviga olib keladigan boshqa harakatlar tushuniladi.
O‘zbekiston Respublikasi hududida qimmatli qog‘ozlarni (depozit sertifikatlari va veksellardan tashqari) muomalaga chiqarish hamda ularni ro‘yxatdan o‘tkazish qoidalarini O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish davlat qo‘mitasi huzuridagi Qimmatli qog‘ozlar bozori ishlashini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi tasdiqlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish davlat qo‘mitasi yoki uning hududiy organlari davlat korxonalarini qayta tuzish orqali tashkil etilgan ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarining birlamchi chiqarilishini davlat ro‘yxatidan o‘tkazadilar, shuningdek aksiyalarning belgilangan tartibda joylashtirilishini ta’minlaydilar. Davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan hamda belgilangan tartibda ro‘yxat raqamini olgan qimmatli qog‘ozlarnigina O‘zbekiston Respublikasi hududida chiqarilishiga va muomalada bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi. Davlat ro‘yxatidan o‘tkazilmagan qimmatli qog‘ozlarni chiqarish g‘ayriqonuniy hisoblanadi va bu hol egasidan ularning hamda mazkur qimmatli qog‘ozlarni sotishdan tushgan pulning olib qo‘yilishiga va boy berilgan naf qoplanishini hisobga olgan holda investorlarga qaytarib berilishiga sabab bo‘ladi. Bir yoki o‘zaro shartnomalar bilan bog‘langan bir necha shaxslar, shuningdek sho‘ba yoki bir-biriga qaram bo‘lgan yuridik shaxslar guruhi bank aksiyalarining yigirma foizidan ortig‘ini sotib olishi uchun oldindan Markaziy bankning roziligini olish talab qilinadi. Aksiya sotib oluvchilarning moliyaviy ahvoli qoniqarsizligi aniqlangan taqdirda, Markaziy bank bank aksiyalarining yigirma foizidan ortig‘i xarid qilinishi va sotilishiga rozilik bermaslik huquqiga ega. Markaziy bank, iltimosnoma olingan kundan boshlab, o‘ttiz kundan kechiktirmay, ariza beruvchiga o‘z qarori to‘g‘risida yozma ravishda xabar beradi. Shaxs, bir guruh shaxslar tomonidan aksiyalarning aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalida ovoz berish huquqi bilan sotib olinishi, bunda ana shu shaxs, bir guruh shaxslar mazkur aksiyalarning o‘ttiz besh foizdan ko‘prog‘ini tasarruf etish huquqini oladigan bo‘lsa, monopoliyaga qarshi davlat organining oldindan roziligini olish talab etiladi. Bunday talab aksiyadorlik jamiyatini tuzish vaqtida aksiyadorlik jamiyati muassislariga tatbiq etilmaydi, moliya-sanoat guruhlari, xolding kompaniyalarni tashkil etish hollari bundan mustasno. Qimmatli qog‘ozlarning egalari saqlab turish maqsadida ularni pul o‘tkazish yo‘li bilan hisobga olish va sotish uchun kompyuterli telekommunikatsion tizimi bor ixtisoslashgan muassasalarga (depozitariylarga) ishonib qo‘yishlari mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi respublika sarhadlaridan tashqaridagi emitentlar chiqargan qimmatli qog‘ozlarni O‘zbekiston Respublikasi hududida muomalaga kirishning umumiy qoidalari, har yilgi me’yorlari va tartibini belgilab qo‘yadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasining davlatlararo shartnomalar bo‘yicha majburiyatlarini hisobga olgan holda O‘zbekiston Respublikasining huquqiy tasarrufidagi emitentlar tomonidan chiqarilgan yoki chiqarilishi mo‘ljallangan qimmatli qog‘ozlarni O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida muomalaga chiqarishning har yilgi me’yorlari va ruxsat tartibini belgilab qo‘yishga haqlidir. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish davlat qo‘mitasi huzuridagi Qimmatli qog‘ozlar bozori ishlashini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi respublikada ro‘yxatga olingan qimmatli qog‘ozlar Yagona davlat reyestrini yuritadi hamda ularning ro‘yxatini muntazam e’lon qilib boradi. Qimmatli qog‘ozlar emissiyasi Qimmatli qog‘ozlar emissiyasi ularni dastlabki egalar (investorlar) — yuridik va jismoniy shaxslarga sotish yo‘li bilan qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarishdir. Emissiya: aksiyadorlik jamiyati ta’sis etilib, aksiyalar uning muassislari o‘rtasida tarqatilgan taqdirda; aksiyadorlik jamiyatining dastlabki ustav sarmoyasi (fondi) miqdori aksiyalar chiqarish yo‘li bilan ko‘paytirilgan taqdirda; yuridik shaxslar, davlat tomonidan, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari tomonidan zayom sarmoyasi obligatsiyalar va boshqa qarz majburiyatlari chiqarish yo‘li bilan jalb etilgan taqdirda; korxonalarning qarz majburiyatlari o‘zaro umum respublika ko‘lamida to‘langan taqdirda amalga oshiriladi.
