1. Pul emisiyasi va uning iqtisodiyotga ta’siri. Inflatsiya

Nazariya

1.Pul emisiyasi va uning iqtisodiyotga ta’siri.

2.Inflatsiya.

3.Tashqi qarz va emissiya o’zaro farqi.

1. Pul emissiyasi (lot. emisio, ing . emision — chiqarish) — davlat tomonidan muomalaga jami turdagi pul belgilarni chiqarish. Pul emissiyasi pul belgilarini bosib chiqarish bilan birga muomaladagi naqdva naqd boʻlmagan pul massasining koʻpayishini ham bildiradi. Pul emissiyasining asosiy shakllari kredit pullar — banknotlar va depozit-cheklar emissiyasi.

Baʼzi mamlakatlarda hukumat oʻz harajatlarini, byudjet taqchilligini qoplash maqsadida qoʻshimcha Pul emissiyasini amalga oshiradi, natijada inflyasiya kuchayadi. Koʻpgina mamlakatlarda Pul emissiyasi ni hukumat nomidan Markaziy bank amalga oshiradi.

Pul emissiyasida pullarni ko’p miqdorda chiqarib ham bo’lmaydi va bu pulni qadrsizlanishiga olib keladi. Muomaladagi pul massasini ortishi esa inflatsiyani vujudga keltiradi.O’zbekiston ham pulni emissiya qilish imkoniga ega,lekin inflatsiyani jilovlab turish uchun har doim ham pulni emissiya qib bo’lmaydi.Aholi daromadlarini tartibga solishda,malum sohalarni moliyalashtirish uchun davlat byudjetdan pullar ajratadi va ma’lum miqdorda emissiya ham qiladi.

2.Inflatsiya muomaladagi pul massasini ko’payib ketishi.Inflatsiya hozirgi kunda yurtimizda ko’tarilmoqda,xususan narx-navoning oshishi inflatsiya darajasini oshirmoqda.O’zbekistonda yillik inflatsiya darajasi 10.7% ni tashkil etadi. Yurtimizda inflatisiya darajasini tushirish uchun rejalar ishlab chiqilmoqda.Dollorga nisbatan so’mning qadrsizlanishi inflatsiya darajasini ishishiga olib keladi.Hozirda mamlakatimizda oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan inflatsiya o’sib bormoqda.Yog’ narxi katta osishi hisobiga inflatsiya oshib bormoqda.Inflatsiyani pasaytirishga oziq-ovqat mahsulotlarini narxini tushirish va aholi daromadlarini oshirish zarur.Yog’ va boshqa mahsulotlarni qimmat narxga eksport qilish emas,uni o’zimizda arzon narxlarda ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish kerak.Narx-navoni pasayishi inflatsiyani pasayishiga olib keladi.

Aholi daromadlarini yuqoriligi hamda narx navoni me’yordaligi inflatsiya darajasini pasligini ifodalaydi.Rivojlangan davlatlarda ham inflatsiya mavjud lekin u ko’rinmas darajada.

3.Tashqi qarz hozirgi kunda har bir davlatda mavjud.Tashqi qarzni iqtisodiyotni tartibga solishda ijtimoy himoyaga muhtoj qatlamlarni ko’maklashish maqsadida olinadi.O’zbekiston tashqi qarzi esa yildan yilga o’sib bormoqda,ayniqsa 2020 pandemiya sharoitida juda ko’plab aholi ishsiz qolgani tufayli ko’plab mag’lag’lar ajratildi.Pandemiyani bartaraf etish uchun ham juda katta mablag’lar jalb qilindi.Shuni hisobiga 2020 yilda tashqi qarz katta miqdorda o’sdi.

2021 yil 1 yanvar holatiga O‘zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida jalb qilingan qarz qoldig‘i (davlat qarzi) 23,3 mlrd. dollar ekvivalentini yoki yalpi ichki mahsulotga (YAIM) nisbatan 40,4 foizni tashkil etmoqda.

Bu yangi davr boshlangan 2016 yilga nisbatan 2,5 barobar ko‘p demakdir.

Jami davlat tashqi qarzining neft va gaz (2,6 mlrd. dollar), elektr energetikasi (2,9 mlrd. dollar), transport (2,4 mlrd. dollar), kommunal soha (2,3 mlrd. dollar) va qishloq xo‘jaligiga (2,2 mlrd. dollar) jalb qilingan.

Eʼtiborlisi, O‘zbekistonda  borgan sari abgorlashib borayotgan sohalarning yetakchilari aynan sanalganlar ekanidan hech ham taajublanmaslik kerak.

Tashqi qarzga xizmat ko‘rsatish miqdori ham yildan-yilga ortmoqda. Xususan, o‘tgan 2020 yilda davlat qarziga xizmat ko‘rsatish xarajatlari 1,8 mlrd. dollardan oshgan.

Bu yil davlat 5.5mlrd dollargacha qarz jalb qilmoqchi ekan bu degani esa qarzimiz salkam 30 mlrd dollarga yetadi degani.Qarz hozirda ancha ortda qolgan sohalarga jalb qilinmoqda.YAIMga nisbatan qarzni oshib ketishi iqtisodiyoni tarang ahvolga solib qoyadi.Shuning uchun davlat o’z oltin zaxiralarini eksport qilib qarzni uzib turadi lekin muntazam emas.

Tashqi qarz barcha davlatlarda mavjud va davlatlar o’rtasida oldi-berdida qarz olish berish ham rol o’ynaydi.Tashqi qarz davlatlar bilan aloqalarda ham rol o’ynaydi ya’ni investorlarni jalb qilish orqali qarz ortishi mumkin,lekin bir tomondan shu davlatga foyda ham bo’ladi.Investorlarni jalb qilish sifatli mahsulot yoki bino –inshootlar degani.Chet el kompaniyalari investetsiya kiritishgandan keyin soliqlar to’lashadi va yangi zamonaviy uskunalar ham jalb qilishadi.Tashqi qarzsiz davlat rivojlanishga ham erisha olmaydi.Import ham boshqa davlatlar bilan aloqalarni o’rnatishda muhim rol o’ynaydi,ayniqsa rivojlangan davlatlar bilan aloqalarni mustahkamlashda muhim rol o’ynaydi.Davlat faqat eksport qilish orqali rivojlana olmaydi.

Pul emissiyasi ham tashqi qarz ham inflatsiyani ortishiga olib keladi.Davlat qarzlar orqali ko’proq rivojlanishga erishadi.Xitoy,Yaponiya va boshqa rivojlangan davlatlar bilan aloqalar ulardan olinadigan uskunalar ularning tajribasi hammasi iqtisodiyotni rivojlanishi uchun xizmat qiladi.