Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

Ma’lumotlar bazasi bilan ishlash.
Kompyuterlarning asosiy vazifasi katta hajmdagi axborotlar oqimi bilan 
ishlashdan iborat. O`quvchi kompyuter xotirasida mavjud axborotlar bazasi 
bilan tanishadi, kerakli axborotlar kiritadi, qayta ishlaydi. Buning uchun doston 
matnida ayrim tushunilmagan so`zlarning izohini bilish maqsadida 
kompyuterda mavjud izohli lug`atga murojaat qilinsa ayni muddao bo`ladi. 
Namuna tariqasida ularning bir nechtasining izohini keltirib o`tamiz: 

---

162 
Abgor bo`lmoq – xarob bo`lmoq
Fuqarosi juda 
abgor bo`libdi
, 
Bir nechasi uzok yo`ldan kelibdi (Alpomish, 34). 
Abjil – epchil
Ot so`ymokchi o`zing boshlab turasan, 
O`ldirmoqqa men
abjil
-ku, bilasan (Alpomish, 140). 
Abjush
– quyma, yetti marta eritib qo`yilgan qattiq jism. 
Jaxazi 
abjush
dan, xatabi kumush,
Bezab ko`ygan nori-norchang kimniki? (Alpomish, 109). 
Baydoq
- bayroq 
Chilbir cho`lga qarab endi jo`nadi,
Tug`-baydoq
bilan qichab boradi (Alpomish, 253). 
Baydoq-baydoq 
- to`da-to`da 
Baydoq-baydoq
bundan lashkar boribdi
O`rta cho`lda o`zbaklarni ko`ribdi (Alpomish,192). 
O`quvchilarning milliy urf, milliy an’analarga qiziqishlarini yanada 
orttirish maqsadida etnografik ma’lumotlarni izohlashga oid matnlardan 
foydalanish mumkin. Qizlar ikkovini o`rtaga olib “kampir o`ldi”, “it xurullar”, 
“soch siypatar”, “qo`l ushlatar”larini qilib o`tkardi (Ravshan, 50). 
“Kampir o`ldi” iborasi odatda nikoh to`yining bir odati uchun qo`llaniladi. 
Bunda chimildiqqa kirayotgan kuyov yo`lini ikki kampir o`zini o`lganga solib 
tusib oladi. Atrofda turganlar “kampir o`ldi” deyishadi. O`lgan kampir esa, ”tush 
ko`rdim” deydi. Boshqa bir kampir tushning ta’birini aytadi. Kuyovdan sovg`a 
salom olgach, kelin-kuyovga yo`l beradi. 
“It irillar \\ it xurullar” iboralari ham nikoh to`yining bir odati uchun 
qo`llaniladi. Bunda chimildiqqa kirayotgan kuyov navkarlarining oldini it 
holatiga kirib olgan keksa kampirlar yo`lini to`sadilar. Kuyovdan va 
navkarlaridan sovg`a-salom olgach, yo`l beradilar. Odatda it bo`lib irillaydigan 
kampir kayvoni, obru-e’tiborli, kelinning eng yaqin qarindoshlaridan bo`lishi 
shart. 
“Soch siypatar” iborasi ham nikoh to`yining bir odati uchun qo`llaniladi. 
Folklorshunos olim Asqar Musaqulov jahondagi ko`pgina xalqlarning tug`ilishi, 

---

163 
nikoh, o`lim marosimlari bilan bir qatorda, soch siypatar marosimi ham inson 
hayotidagi eng muhim voqyea bo`lib, u osmon g`oyasi bilan bog`liq 
bo`lganligini yozadi
2
. Shunday ekan, “soch siypatar” iborasi zaminida ham 
o`zbek xalqining qadimiy tasavvurlari o`z ifodasini topgan. “Alpomish” 
dostonida ham bu ko`rinish keng tasvirlangan. 
Dostonlar tilida “baqan solmoq” iborasi qo`llanilib, kelinni uzatib 
borayotganda yo`lni (arqon) baqan bilan tusib, kelin sepidan ulush (sovg`a) olib 
keyin o`tkazishadi. 
Masalan: Ko`p kizlar kelinni o`rtaga oladi, 
O`tqizmaydi, yo`lda baqan soladi (Alpomish,188). 
Baqan so`zi turkiy tillarda bag`an, pag`an, paqan, bug`an shaklida 
ishlatilib, “xoda, bolor” ma’nosini bildiradi
3
. Dostonlarda va xalq shevalarida bu 
so`z “arqon” ma’nosida qo`llaniladi. 
Uy vazifasi sifatida adabiyot darsligida berilgan “Kuntug`mish”, 
“Ravshan” dostonlarini o`qib, undan parchalar olib so`zlarni morfemalarga 
ajratib, ularning farqlarini, turlarini tushuntirib, uslubiy xususiyatlarini izohlab 
kelishni topshirish mumkin. 
Doston matni o`quvchi va talabalarning ijodiy ishlarini tashkil qilish, 
egallagan bilimlarini amaliyotda qo`llay bilish, til ilmini qay darajada 
egallaganligini aniqlash kabi masalalarni hal qilishda ham foydalidir. Talaba 
yoki o`quvchi biror dostondan parcha tanlab olib, matnni tahlil etishi, 
ijodkorning 
mahoratini 
aniqlashi, 
til 
vositalarini 
matnda 
qo`llanish 
xususiyatlarini o`rganishi va atamalarni, so`zlarni hozirgi kunga tatbiq qilishi 
mumkin.