Qarshi muhandislik iqtisodiyot

 
2.Termokimyoviy gaz analizatorlariniishlashi.
 
3.Fotokalorimetrik gaz analizatorlari.
 
4.Ionli gaz analizatorlari. 
41.4– rasm. Aerozol – ionli gaz analizatorining sxemasi. 

---

205 
43--MAVZU.GAZLARNING TARKIBINI TAHLIL QILISHNING MASS-
SPEKTROMETRIK VA XROMOTOGRAFIK USULLARI. 
Reja 
1.
Gazlarning tarkibini tahlil qilishning massa-spektrometrikusullari.
 
2.
Gazlarning tarkibini tahlil qilishning xromotografik usullari. 
1.Gazlarning tarkibini tahlil qilishning massa-spektrometrikusullari. 
Massa-spektrometrlar 
gazlarni 
tahlil 
qilishda 
eng 
takomillashgan 
asboblardandir. Ular kimyoviy va fizik xossalaridan qat’iy nazar, moddalarning 
izotop va molekulyar tarkibini aniqlashga mo‘ljallangan. 
Massa-spektrometrik 
usul 
murakkab 
aralashmalardagi 
ko‘p-
komponentlarning miqdorini aniqlashga imkon berib, bu yerda, tahlilni juda tez 
o‘tkazishni ta’minlaydi. 
Tahlil qilishda tahlil qilinayotgan moddaning molekulalari qizigan katod 
emitterlaydigan elektronlar yordamida ionlanadi, elektr linzalar tizimi vositasida 
tor dasta tarzida fokuslanadi, tezlatuvchi elektronning elektr maydonida tezlatiladi 
va elektronlar kollektorida tutib qolinadi. Ion dastaning tarkibi tahlil qilinayotgan 
gaz aralashmasining molekulyar tarkibiga mos keladi. Ko‘ndalang magnit maydoni 
ta’sirida oqim ionlar massasining ularning zaryadlariga nisbati bilan farq qiladigan 
ion nurlariga ajraladi, bular keyin kollektorga keladi. Kollektor zanjirida massalari 
turlicha ionlar elektr toki hosil qiladi va bu toklar oldin kuchaytirilganidan keyin 
o‘lchanadi va elektron qayd etuvchi qurilma yordamida yozib qo‘yiladi. Magnit 
maydonining kuchlanganligi asta-sekin o‘zgartirib borilganida, tekshirilayotgan 
gazning molekulyar tarkibini xarakterlovchi ion toklari spektri yoki massa-
spektrlari yoziladi. Miqdoriy tahlil o‘tkazish uchun massa-spektrometrni 
tekshirilayotgan moddada bor deb taxmin qilingan har qaysi komponent bo‘yicha 
oldindan darajalanadi. 
Massa-spektrometrlarning tuzilishi analitik va o‘lchash qismlaridan iborat. 
Analitik qismda ion dastalari massalari bo‘yicha hosil qilinadi, shakllantiriladi va 
ajratiladi. O‘lchash qismi ionlar manbaini va ishga tushirish tizimining 
stabillashgan kuchlanish bilan ta’minlash, ion toklarini o‘lchash va qayd etish, 
vakuum tizimida bosimni o‘lchash, massa sonlarini indekslash va hokazolar uchun 
mo‘ljallangan. 
Massa-spektrometrlar uchta turga: kimyoviy tarkibni tahlil qilish uchun — 
MX; moddaning strukturasi va xossalarini tekshirish uchun — MS; izotop tahlil 
qilish uchun — MI turlarga bo‘linadi. MS turidagi massa-spektrometrlar 
laboratoriya sharoitlarida o‘tkaziladigan ilmiy tadqiqotlar uchun mo‘ljallangan. 

---

206 
Asbobsozlik sanoati kimyoviy tarkibini tahlil qiladigan MX - 7201, MX-
7304, MX-1320 va izotopni tahlil kiladigan MI-1201B massa-spektrometrlarini 
chiqaradi. 
MX-7201 massa-spektrometri metallarda va ularning qotishmalarida Н
2
, O
2
, 
N
2
, С
2
gazlari va ularning gaz hosil qiluvchi qo‘shilmalari miqdorini aniqlash 
uchun mo‘ljallangan. Tekshirilayotgan materialdan gaz ajralib chiqishi vakuumda 
suyuqlantirish yuli bilan yoki grafitli tigelda amalga oshiriladi. Gazsimon 
qo‘shilmalarning tarkibini aniklash monopolyar (bir qutbli) massa-spektrometr 
yordamida amalga oshiriladi. Massa sonlari bo‘yicha o‘lchash chegaralari 2—60. 
Magnitsiz MX-7304 massa-spektrometri so‘rib (tortib) olish tizimlari bilan 
ta’minlangan vakuumli tizimlarda qoldiq gazlarni sifat jihatidan tahlil qilish uchun 
mo‘ljallangan. Massa sonlari bo‘yicha o‘lchash chegaralari 2—200, tahlil qilish 
xatoligi ±2,5%. 
MX-1320 massa-spektrometri gaz aralashmalarini, suyuqliklarni va 400°С 
gacha haroratda gazsimon holatga o‘tadigan qattiq moddalarni miqdor va sifat 
jihatidan tahlil qilish uchun mo‘ljallangan. Massa sonlari bo‘yicha o‘lchash 
chegarasi 1—4000, tahlil qilish xatoligi ±5∙10
-6
%. 
MI-1201B massa-spektrometri gazlarning va qattiq moddalarning izotop 
tarkibini sanoat sharoitida tahlil qilish uchun mo‘ljallangan. Natijalarini SM1 
bazaviy hisoblash kompleksi yordamida amalga oshiriladi. Massa sonlari bo‘yicha 
o‘lchash chegaralari 2—720, tahlil qilish xatoligi ±0,15%.