Qarshi muhandislik iqtisodiyot

40-MAVZU.GAZLARNI TARKIBINI TAHLIL QILISHNING 
ABSORBSION-OPTIK, AKUSTIK-OPTIK VA ULTRABINAFSHA 
NURLARNI YUTUVCHI GAZ ANALIZATORLARI 
Reja 
1.
Gazlarni tarkibini tahlil qilishning absorbsion-optikgaz analizatorlari.
 
2.
Akustik-optik va ultrabinafsha nurlarni yutuvchi gaz analizatorlari. 
1.Gazlarni tarkibini tahlil qilishning absorbsion-optikgaz analizatorlari. 
Optik gaz analizatorlarida 
optik zichlik, sindirish koeffitsiyenti va boshqa 
optik xossalarning tekshirilayotgan komponent konsentratsiyasiga bog‘liqligidan 
foydalaniladi. Elektromagnit nurlanish jadalligining pasayishi yoki nurlanish 
oqimining tekshirilayotgan gaz spektorining infraqizil, ultrabinafsha yoki 
ko‘rinadigan qismlaridagi yutilishini o‘lchashga asoslangan absorbsion-optik usul 
ko‘proq tarqalgan. 
Vodorod, ammiak, metan kabi gazlar infraqizil nurlarni, xlor, ozon, simob 
bug‘lari esa ultrabinafsha nurlarni yutadi. Shuning uchun tahlil qilinayotgan 
komponent turiga qarab bunday gaz analizatorlarida infraqizil yoki ultrabinafsha 
nurlanishdan foydalaniladi. 
Spektrning infraqizil sohasida ishlaydigan gaz analizatorlarida nurlatkichlar 
sifatida 700—800°С gacha qizdirilgan sim spirallaridan foydalaniladi. Spektrning 
ultrabinafsha sohasida ishlaydigan gaz analizatorlarida esa gaz ryazryad lampasi 
nurlanish manbai bo‘lib xizmat qiladi. 
Optik-absorbsion gaz analizatorlarining ko‘pi differensial sxema bo‘yicha 
qurilgan (40.1-rasm). Manba 1 dan olinadigan nurlanish oqimi yo‘lida yorug‘lik 
filtrlari 2 orasidan tekshirilayotgan gaz aralashmasi o‘tadigan ishlovchi kamera 3 
va aniqlanayotgan komponent qo‘shilmagan gaz aralashmasi bilan to‘ldirilgan 
taqqoslash kamerasi 4 o‘rnatiladi. Qabul qilgich 5 ish va taqqoslash kameralaridagi 
nurlanish jadalligi farqini qabul qiladi, aniqlanayotgan komponent miqdoriga 
mutanosib bo‘lgan nobalanslik signali esa kuchaytirgich 6 da kuchayib, o‘lchash 
asbobi 7 da qayd qilinadi. 

---

193 
Odatda optik gaz analizatorlari kompensatsion sxema bo‘yicha ishlanib, 
o‘lchash sxemasi optik, gaz yoki elektr usullar yordamida muvozanatlanadi. Optik 
konpensatsiya usulida teskari aloqa signali to‘siq yoki optik pona siljishiga 
aylantiriladi. Bu esa taqqoslash kanalida nurlanish jadalligini tegishlicha 
o‘zgartiradi. Ikkinchi holda, taqqoslash kanalida nurlanish oqimi yo‘lida 
kompensatsiyalovchi aralashma qatlamining qalinligi o‘zgaradi. Ba, nihoyat, elektr 
kompensatsiyalash usulida zanjirda elektr bilan ta’minlash kuchlanishi 
o‘zgartiriladi.
Infraqizil nurlanishli gaz analizatorlarida qoldiq energiya tekshirilayotgan 
komponent bilan to‘ldirilgan nur qabul qilgichlarida yutiladi. Uzlukli nurlanishdan 
foydalanilganda nur qabul qilgichda energiyaning yutilishi sababli haroratning 
o‘zgarishi, shu bilan birga bosimning o‘zgarishi vujudga keladi. Bu tebranishlarni 
tegishli o‘lchash asbobi bilan olingan nur kabi qabul qilgich mikrofonining 
membranasi qabul qiladi. 
Bunday nur qabul qilgichda gaz bosimining pulslanishi akustik samara 
nomini olgan. Bunday gaz analizatorlari esa optik-akustik asboblar deyiladi. Bu 
asboblarning afzalligi ularning universalligidadir, chunki ko‘pchilik moddalarning 
infraqizil yutilish sfektri bir-biridan farq qiladi.