Qarshi muhandislik iqtisodiyot

19.7- rasm. Selsinli masofaga uzatish sistemasining prinsipial sxemasi: a 
– indikatorli rejim; b – transformatorli rejim. 
Uzatuvchi va qabul qiluvchi selsinlar sifatida kontakt halqalarga ega bo‘lgan 
sinxronlanuvchi asinxron elektr dvigatellar yoki chulg‘amsiz rotorli kontaktsiz 
selsinlar ishlatiladi. Uzatuvchi va qabul qiluvchi selsinlar rotorlarining simmetrik 
holati buzilganda ularning chulg‘amida qiymatlari turlicha bo‘lgan EYKlar 
induksiyalanadi, aloqa simi bo‘yicha muvozanatlovchi toklar o‘tadi va sinxronlash 
momenti vujudga keladi, natijada qabul qiluvchi selsin rotori buriladi. 
Selsinlarning bunday ulanishi (17.7-rasm, a) indikatorli rejim deyiladi. 
Transformatorli rejimda (17.7-rasm, b) qabul qiluvchi selsinning rotori 
tormozlangan bo‘ladi va voltmetrning ko‘rsatishlari uzatuvchi selsin burilishiga 
proporsional o‘zgaradi. Voltmetr qabul qiluvchi selsinning stator chulg‘amiga 
ulangan. 
Sanoat selsinlarning ta’minlash kuchlanishining turli, odatda, 50 dan 500 gs 
gacha chastotalariga mo‘ljallangan bir necha tiplarini chiqarayapti. Kontaktli 
selsinlarning eng katta kamchiligi kontakt cho‘tkalaridagi xatoliklarga olib 
keluvchi va selsin ishining ishonchliligini kamaytiruvchi ishqalanishdan iborat. 
CHASTOTALI O‘ZGARTGICHLAR 
Texnologik 
jarayonlarni 
avtomatik 
nazorat 
qilish 
va 
boshqarish 
sistemalarida chastotali o‘zgartkichlar qo‘llanilmoqda. Chastotali o‘zgartkichlar 
ichida simlilari (torlilari) eng ko‘p tarqalgan. 
Kuch-chastotali o‘zgartkichlarning ishlash prinsipi mexanik kuchlanishni 
torli elementning ko‘ndalang tebranishlar chastotasiga o‘zgartirishga asoslangan. 
Ulchanayotgan fizik kattaliklar o‘lash asbobining sezgir elementiga ta’sir qilib, 
fizik kattaliklarga proporsional bo‘lgan F kuchga aylanadi. (Torli chastota 
o‘zgartkichning prinsipial sxemasi 17.8- rasmda ko‘rsatilgan). Bu kuch elastik 
sterjen (richag) 3 va u bilan bog‘langan torli element 1 tomonidan qabul qilinadi. 
O‘lchanayotgan fizik kattalik F kuch o‘zgarishi bilan elastik sterjen va magnit 
maydoni 2 da joylashgan torli elementda kichik (mikronlarda o‘lchanadigan) 
deformatsiya hosil qiladi, bunda torning ko‘ndalang tebranishlar chastotasi 
o‘zgaradi. Bu o‘zgarishlar qabul qiluvchi 4 va kuchaytiruvchi asbob orqali 
o‘zgaruvchan tok chastotasiga o‘zgartiriladi. Bu chastota o‘lchanayotgan F kuch 
o‘lchovidir. 

---

104 
F kuchga (o‘lchanayotgan parametr qiymatiga) bog‘liq ravishda torning 
(simning) ko‘ndalang tebranishi o‘z chastotasi quyidagi formula bilan ifodalanadi:
,
2
1
0
S
F
l
f




(19.5)
 
bunda 
l
— tor ulunligi; ρ — tor materiali zichligi; S— tor ko‘ndalang kesimi. 
Torni, odatda, diametri 0,05 mm va uzunligi 20 mm atrofida bo‘lgan 
volfram simdan tayyorlanadi. 
O‘zgartkichning chiziqsizligi [(19.5) formulaga qarang)] o‘lchash bloki 
sezgir elementining chiziqsizligi bilan kompensatsiyalanadi. O‘zgartkichning 
chiziqlilngini oshirish uchun ba’zida ikkita tor ishlatiladi, ular o‘lchash bloki sezgir 
elementa ta’sirida qarama-qarshi yo‘nalishda taranglashtiriladi.