9– Mavzu: Aylanuvchi transformatorlar. Selsin datchik va selsin priyomniklar, ishlashrejimlari. Reja

9– Mavzu: Aylanuvchi transformatorlar. Selsin datchik va selsin priyomniklar, ishlashrejimlari.
Reja:

1. 
   Aylanuvchitransformatorlar.
   
2. 
   Selsin datchik va selsin premniklar, ishlashrejimlari.
   
3. 
   Datchiklarni elementar oʻzgartirgichlar sifatida ulanishsxemalari.
   

Aylanuvchi transformatorlar
Aylanuvchi transformatorlar – bu mexanik siljish(rotorning α burilish burchagi)ni elektr signali, ya‘ni chiqish kuchlanishi U ga o’zgartirib beruvchi eng ko’p tarqalgan elektrik mashina bo’lib, chiqish kuchlanishi rotorning burilish burchagiga funksional ravishdabog’liqdir.
Konstruktiv jihatdan aylanuvchi transformatorlar juda ham turli ko’rinishlarga ega, lekin hozirgi vaqtda eng ko’p tarqalgani ikki qutbli aylanuvchi transformatorlar bo’lib, ikki fazali kontaktli halqalarga ega asinxron dvigatel singari yasalgan. Bunday aylanuvchi transformatorlarning stator va rotorining paketlari bir-biridan mahkam izolyatsiyalangan elektrotexnik po’lat listlardan tayyorlangan. Stator va rotorning yarimyopiq pazlarida ikki fazali cho’lg’amlar joylashgan, cho’lg’amlarning o’qlari bir-biriga nisbatan 90° ga surilgan (10.1-rasm). Odatda statorning ikkala S va L cho’lg’amlari bir xil o’ramlar soniga (W_s = W_K) va bir xil aktiv R va reaktiv X qarshiliklarga ega. Rotorning A va B cho’lg’amlari ham bir xil qilinadi (W_A = W_B; R_A = R_B; Х_А = Х_B).
Ko’pchilik aylanuvchi transformatorlarda rotor cho’lg’amlarining uchlari kontaktli halqalarga chiqariladi, bu kontaktli halqalar orqali cho’tkalar ulanadi. Halqa va cho’tkalar kumush qotishmalardan yasalgan. Rotorining burilish burchagi cheklangan holda ishlashga mo’ljallanganba‘zi aylanuvchi transformatorlarda halqa va cho’tkalar latundan yasalgan elastik spiralsimon prujinalar bilanalmashtiriladi.

Aylanuvchi transformatornin g o’ziga xos xususiyati shuki, ularda birlamchi(stator) va ikkilamchi(rotor) cho’lg’amlari orasidagi induktivlik rotor α burchakkaburilgandaushbuburchakkabog’liqxoldasinusoidal(yokikosinusoidal) qonun bo’yicha o’zgaradi, ayrim hollarda α ikkilamchi cho’lg’amlar EYuKsi amplitudasini aynan shu o’zgarish qonuninita‘minlaydi.
Rotor burilishining qaysi burchak funksiyasi chiqish kuchlanishi U bo’lishiga bog’liq holda quyidagi aylanuvchi transformatorlarga bo’linadi:
sinusli (SAT) — U= U_maxsinα, bu yerda U_max — maksimal chiqish kuchlanishi. sinusno-kosinusli (SKAT) — U_A = U_maxsinα; U_B = U_maxcosα;
chiziqli (ChAT) — U = kα, bu yerda k = const.


Selsinlar

Zamonaviy texnikada bir-biridan juda uzoq masofalarda joylashgan va o’zaro mexanik bog’lanmagan mexanizmlar o’qlarining sinxron aylanish yoki burilishiga juda ko’plab zarurat paydo bo’lmoqda. Bu masala ko’proq sinxron aloqa elektr tizimlari yordamida yechiladi.

Sinxron aloqa hisoblangan bunday elektr aloqa bir-biridan masofada joylashgan ikki yoki bir nechta mexanik bog’lanmagan mexanizm o’qlarini bir vaqtda aylanishini yoki burilishini ta‘minlaydi.
Texnikada sinxron aloqa tizimlarining ikkita asosiy ko’rinishi ko’p tarqalgan: elektrik val(sinxron aylanish) tizimi va burcha uzatish(sinxron burilish) tizimi.
Sinxron aylanish tizimlari qarshilikning katta momentlariga ega bo’lgan bir- biridan masofada joylashgan mexanizm o’qlarini sinxron aylanishini amalga oshirish talab etilgan joylarda qo’llaniladi. Sinxron aylanishlar oddiy elektr mashinalar, ko’proq uch fazali asinxron dvigatellar yordamida amalga oshadi. Bunday holatda dvigatellar rotorlarining cho’lg’amlari bir-biri bilan bog’langan bo’ladi, statorlar cho’lg’amlari uch fazali tok tarmog’idan ta‘minlanadi.
Sinxron burilish tizimlari masofadan boshqarish, rostlash yoki nazorat qilish uchun qo’llaniladi. Ko’proq sinxron burilish uncha katta bo’lmagan induksion elektr mashinalari – uch fazali yoki bir fazali selsinlar yordamida amalga oshiriladi.
Nazorat savollari :

1. 
   Aylanuvchi transformatorlar qandayqurilma?
   
2. 
   Selsin datchik va selsin premniklarni ishlash rejimlarinitushuntiring.
   

Datchiklarni elementar oʻzgartirgichlar sifatida ulanish sxemalariqanday?