Qarshi muhandislik iqtisodiyot



P
d
a
Q
x






2
3
10
9986
,
3
(21.1) 
P
d
a
Q
m









2
3
10
9986
,
3
(21.2) 
bu yerda, а – sarf koeffitsiyenti, ε – kengayish koeffitsiyenti, d – toraytirish qurilmasi teshigining 
diametri, ∆Р=Р
1
-Р
2
 – toraytirish qurilmasida o‘lchangan bosim farqlari, ρ – modda zichligi. 
Ko‘pincha, sarfni quvur diametri D orkali ifodalash lozim bo‘ladi. Unda 
«toraytirish qurilmasi moduli» tushunchasi kiritiladi. 
2







D
d
m
(21.3) 
(21.1) va (21.2) tenglamalarga m ni kiritsak, amalda quyidagi sarf 
tenglamasiga ega bo‘lamiz amalda tenglamalarini quyidagi ko‘rinishda ishlatish 
mumkin: 
соат
м
P
D
m
a
Q
x
/
,
01252
,
0
3
2








(21.4) 
соат
кг
P
D
m
a
Q
m
/
,
01252
,
0
2









(21.5) 
(21.4) va (21.5) tenglamalar sarfni asosiy hisoblash tenglamasidir. Ularni 
qo‘llanib, toraytirish qurilmalarining xisobi bajariladi va bosimlar farqini 
o‘lchashga mo‘ljallanga differensial manometrning parametrlari tanlanadi. Asosiy 
tenglamalardagi qiymatlar quyidagi birliklarda ifodalanadi: D — mm; ∆P — 
kgk/m
2
; ρ — kg/m
3
. 
Sarfni o‘lchashga mo‘ljallangan toraytirish qurilmalarini hisoblash usuli va 
tartibi Davlat Standartlar Komiteti tomonidan tasdiqlangan normativ hujjatda: 
«Gaz va suyuqliklar sarfini standart toraytirish qurilmalari orqali o‘lchash 
qoidalari» (RD 50-213-80)da aniqlangan. 

---

115 
Standart toraytirish qurilmalariga RD 50-213-80 qoidalari talablarini 
qanoatlantiruvchi va modda sarfini individual darajasiz o‘lchashda qo‘llanadigan 
diafragmalar, soplolar, Venturi soplolari va Venturi quvurlari kiradi. 
1982 yildan boshlab «Gaz va suyuqlik sarfini standart toraytiruvchi 
qurilmalar RD 50-213-80 yordamida o‘lchash qoidalari» joriy etildi. 
Toraytiruvchi qurilmani tanlashda quyidagi mulohazalardan foydalanish 
zarur: 
1) toraytiruvchi qurilmalarda bosimning yo‘qolishi quyidagi ketma-ketlikda 
ortib boradi: Venturi quvuri, Venturi soplosi, soplo, diafragma; 
1)
2) m va ∆Р larning bir xil qiymatlarida va boshqa shart-sharoitlarda 
soplo diafragmaga qaraganda yuqoriroq aniqlikni (ayniqsa kichik m lar uchun) 
ta’minlaydi; 
2)
3) toraytiruvchi qurilma kirish profilining o‘zgarishi yoki ifloslanishi 
foydalanish jarayonida diafragmaning sarf koeffitsiyentiga ko‘proq ta’sir etadi. 
3)
Difmanometrning turi va xili quyidagi shartlarga ko‘ra tanlanadi: 
4)
difmanometr ayni asbobni ishlatishga oid qo‘llanmada ko‘rsatilgan 
muhitlarninggina sarfini o‘lchash uchun qo‘llanishi mumkin (agar difmanometr 
sezgir elementini uzluksiz himoya qilinmayotgan yoki ajratuvchi idishlar 
qo‘llanmayotgan bo‘lsa); 
5)
elektr energiyadan foydalanuvchi difmaiometr moc normativ hujjatlar 
talabini qondirishi lozim; 
6)
quvurdagi maksimal ish bosimi toraytiruvchi qurilma oldida 
difmanometr mo‘ljallangan maksimal ish bosimidan katta bo‘lmasligi kerak. 
Asbobsozlik sanoatida quyidagi qatordagi bosim farqi chegaralariga moc 
keladigan difmanometrlar chiqariladi: 10; 16; 25; 40; 63; 100; 160; 250; 400; 630; 
1000; 1600; 2500; 4000; 6300; 10000; 16000 va 25000 Pa hamda 0,04; 0,063; 0,1; 
016; 0,25; 0,4; va 0,63 mPa. Difmanometrning yuqorigi o‘lchash chegarasi 
berilgan eng katta sarfga mos kelishi kerak. 
Eng katta sarf quyidagi katorga moc kelishi zarur: 1,0; 1,25; 1,5; 2,0; 3,2; 
4,0; 5,0; 6,3; 8,0; 10 va hokazo. 
NAZORAT SAVOLLARI 
1.Standart toraytiruvchi qurilmalar sxemasi. 
2.Venturi soplosi ishlash prinsipi. 
3. Venturi quvuri ishlash prinsipi. 
4.Hajmiy va massaviy sarf tenglamasi. 

---

116