Qarshi muhandislik iqtisodiyot

Birlamchi o‘lchash o‘zgartirgichi – bu o‘lchanayotgan kattalik kirishiga 
ta’sir qiluvchi o‘lchash o‘zgartirgichi. Ko‘pincha bunday o‘zgartirgichlar 
datchiklardeb ataladi. Birlamchi o‘zgartirgichning bevosita o‘lchanayotgan 
kattalik bilan ta’sirlashuvchi qismi sezgir element deb ataladi
. So‘nggi vaqtlarda 
kichik guruhlardagi sezgir elementlarni belgilash uchun sensorlar atamasidan 
foydalanilmoqda. O‘lchash asboblari va o‘zgartirgichlari o‘lchanayotgan 
kattalikning turidan kelib chiqqan holda turli nomlarga ega bo‘ladi: termometrlar, 

---

7 
0 
t
0
 
3 
4 
-20 
5 
20 
2 
10 
termoo‘zgartirgichlar, manometrlar, bosim o‘zgartirgichlari, sarf o‘lchagichlar, sarf 
o‘zgartirigichlar va h.k. 
3. Sanoq moslamalari 
Ko‘rsatuvchi analogli o‘lchash asboblarining sanoq qurilmasi shkala va 
ko‘rsatkich (strelkali yoki yoritkichli) dan tashkil topadi. 1.1-rasmda o‘lchash 
asbobining shkalasi tasvirlangan. 
Shkaladagi raqamli qiymatlar qo‘yilgan 
belgilarraqamli yoki raqamlangan belgilar deb ataladi. Ikki qo‘shni belgilar 
orasidagi oraliqshkalaning bo‘limi deb ataladi. Ikki qo‘shni belgilar o‘rtasidagi 
oraliqqa to‘g‘ri keluvchi kattalikning qiymati shkala bo‘limining qiymati 
deyiladi.
Teng bo‘lingan va bo‘limlarining qiymatlari o‘zgarmas bo‘lgan shkalalar 
teng o‘lchamli hisoblanadi. 
 
 
 
 
1.1.Rasm. O‘lchash asbobining shkalasi: 
1, 2 – quyi va yuqori o‘lchash chegaralari; 3- shkala belgisi; 4-shkala bo‘limi; 5-
o‘lchash diapazoni.
O‘lchanayotgan kattalikning sanoq qurilmasi orqali o‘lchanayotgan va qabul 
qilingan o‘lchov birlikda ifodalanayotgan qiymati o‘lchash asbobining ko‘rsatishi 
hisoblanadi. 
O‘lchanayotgan kattalikning shkaladagi eng kichik qiymati 
shkalaningboshlang‘ich,eng kattasi esa oxirgi qiymati deb ataladi. Shkalaning 
boshlang‘ich va oxirgi qiymatlari bilan chegaralangan sohasi ko‘rsatish 
diapazoni deyiladi. O‘lchanayotgan kattalikning o‘lchash vositasini ruxsat etilgan 
xatoligi bilan meyorlashtirilgan qiymatlar sohasi o‘lchash asbobi yoki o‘lchash 
o‘zgartirgichining o‘lchash diapazoni deyiladi.
Texnik asboblaridagi o‘lchash 
diapazoni va ko‘rsatish diapazonlari bir biriga mos keladi. 
Yuqori va quyi o‘lchash 
chegaralari deb ataluvchi o‘lchash diapazonining eng kichik va eng katta 
qiymatlario‘lchash chegaralari deb ataladi. 
Asboblarning shkalalari kabi o‘zgartirish diapazonlari ham bir tomonlama, 
ikki tomonlama va nolsiz bo‘ladi. Bir tomonlida – asbobning o‘lchash 
diapazonlaridan biri nolga teng bo‘ladi (masalan, 0...100 °Сshkala, 0,1...0 MPa 
shkala). Nolsiz shkalalardagi shkala chegaralarida nolli qiymat mavjud bo‘lmaydi 
(masalan, 200...600 °Сshkala). Ko‘rib chiqilgan misollardagi o‘lchash diapazonlari 
ko‘rsatish diapazonlari bilan quyidagicha mos keladi 100 °С, 0,1 MPa, 150 °С, 
0,25 MPa va 400 °С. 

---

8 
Amaliyotda sanoat agregatlarini avtomatik boshqarish tizimlari va ilmiy 
tadqiqotning informasion-o‘lchash tizimlari tarkibiga kiruvchi alohida va 
yordamchi tashkil etuvchi o‘lchash vositalaridan foydalaniladi. O‘lchash 
komplektlari va tizimlarini yaratish unifikasiyalashgan signallar va standart 
interfeyslardan foydalanishni talab qiladi.