Qarshi muhandislik iqtisodiyot

1-MA’RUZA. NAZORATNING TEXNOLOGIK ASBOBLARITARIXI 
VA RIVOJLANISH TENDENSIYALARI. 
Reja
1.
O‘lchash. O‘lchashning turlari. 
2.
O‘lchash vositalari va ularning elementlari. 
3.
Sanoq moslamalari. 
4.
O‘lchash. O‘lchashning turlari.
 
O‘lchash – tajriba yo‘li bilan moddiy obyektlarning ixtiyoriy miqdoriy 
tavsiflarini olish. 
O‘lchash jarayoni o‘zida maxsus texnik vositalar yordamida tajriba orqali 
fizik kattaliklarning qiymatlarini topish jarayonini namoyon etadi. 
Ko‘pgina hollarda o‘lchash jarayonida o‘lchanayotgan kattaliklarni son 
qiymati 1 ga teng va fizik kattalikning birligi yoki o‘lchov birligi deb ataluvchi 
boshqa kattaliklar bilan solishtirish amalga oshiriladi. 
O‘lchash natijasi – bu kattalikni o‘lchash natijasida, masalan uni o‘lchov 
birligi bilan solishtirish orqali topilgan son qiymati. O‘lchashning asosiy 
tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega: 
q
Q
R
/

(1.1) 
bu yerda Q – o‘lchanayotgan fizik kattalik; q – o‘lchov birligi; R – o‘lchash 
natijasi yoki o‘lchanayotgan kattalikning son qiymati. 
Fizik kattalikning birligi – fizik kattalikning bir xil tabiatli fizik kattaliklarni 
miqdoriy baholash uchun asos sifatida qabul qilingan o‘lchami. Fizik 
kattaliklarning birliklarini xalqaro masshtabda unifikatsiyalash maqsadida Xalqaro 
birliklar tizimi SI yaratilgan. 
O‘lchanayotgan fizik kattaliklarning son qiymatini olish usuliga ko‘ra barcha 
texnik o‘lchashlarni bevosita (obyekt bevosita o‘lchov birligiga ega vositaga 
qo‘yilgan hollarda, masalan chizg‘ich yordamida uzunlik o‘lchanganda) va 
bilvosita turlarga ajratish mumkin. Bilvosita o‘lchash usulida kattalikning son 
qiymati o‘lchanayotgan kattalik bilan quyidagicha bog‘liqlikka ega bo‘lgan 
bevosita o‘lchash natijalari asosida topiladi: 
)
,...
,
(
2
1
n
x
x
x
f
y

(1.2) 
bu yerda u – qidirilayotgan kattalik; 
х
1
, х
2
,…, х
н
– bevosita o‘lchash usuli 
orqali o‘lchanayotgan kattalikning son qiymatlari. 
Bilvosita o‘lchash usuliga jismlarni zichligini massa va hajmni o‘lchash 
natijalari orqali aniqlashni, o‘tkazgichlarning solishtirma elektr qarshiligini 
ularning qarshiligi, uzunligi va ko‘ndalang kesim yuzasi orqali aniqlashni, 
chuqurlikni exolot yordamida o‘lchashlarni misol keltirish mumkin. 

---

5 
Tajribaviy amaliyot va ilmiy izlanishlarda shuningdek umumiy va qo‘shma 
o‘lchash usullari ham mavjud bo‘lib, bu o‘lchash usullari ishlab chiqarish 
sharoitlarida mikroprosessorli vositalarning kiritilishi bilan amalga oshiriladi. 
O‘lchash natijalariga vaqt, o‘lchash joyi, o‘lchayotgan shaxs va boshqalarning 
ta’sir ko‘rsatmasligi uchun o‘lchashlarning bir xilligini ta’minlash zarur. 
Buning uchun quyidagilar kerak: 
1.
o‘lchov birligi (masalan, SI tizimi); 
2.
etalonlar; 
3.
o‘lchash vositalari (ishchi va namunaviy asboblar); 
4.
tekshirish sxemasi – turli darajadagi ishchi va namunaviy o‘lchash 
vositalarini birgalikda ishlash tartibini reglamentlashtiruvchi hujjat. 
O‘lchash o‘lchash prinsipini belgilovchi fizik hodisalarga asosida amalga 
oshiriladi. Masalan, haroratni o‘lchash moddalarning kengayishi asosida; bosimni 
o‘lchash muvozanatlashuvchi suyuqlik ustunlarining balandligi bo‘yicha amalga 
oshiriladi. Umumiy va qo‘shma o‘lchashlarda aniqlanayotgan kattalik bevosita 
usul orqali o‘lchanayotgan kattalikning tenglamalar tizimiga bog‘liq bo‘ladi. 
Umumiy o‘lchash usulida tenglamaga bir xil nomdagi kattaliklar kiritiladi. 
U yoki bu o‘lchash prinsiplarini amalga oshirish uchun turli xil texnik 
vositalar qo‘llaniladi. 
O‘lchashlarda qo‘llaniladigan va meyorlashtirilgan metrologik xossalarga 
ega bo‘lgan texnik vositalar o‘lchash vositasi deb ataladi. 
O‘lchash vositalari va prinsiplarini belgilovchi qoidalar to‘plamiga o‘lchash 
usuli deyiladi.
Texnik o‘lchashlarda bevosita baholash, differensial va kompensasion (nolli) 
usullar keng tarqalgan. Bevosita baholash usulida o‘lchanayotgan kattalikning 
qiymati bevosita o‘lchash asbobining hisoblash qurilmasi yoki bevosta ishlovchi 
o‘zgartirgichning signali orqqali aniqlanadi. Bu usul masalan, bosimni prujinali 
manometr 
bilan, 
tok 
kuchini 
ampermetr 
bilan, 
haroratni 
qarshilik 
termoo‘zgartirgichlari bilan o‘lchashda qo‘llaniladi. 
Differensial usulda o‘lchash asbobiga kattalikning o‘lchanayotgan va asosiy 
(ma’lum) qiymatlarining farqi ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, massasi bir 
kilogrammdan ortiq bo‘lgan jismlarning massasini tarozi toshlaridan foydalanib 
o‘lchash va o‘lchash diapazoni bir kilogrammgacha bo‘lgan ko‘rsatuvchi 
tarozilarda o‘lchashlar. Bunday usul o‘lchashlar farqini hatto yuqori aniqlikka ega 
bo‘lmagan asboblar bilan o‘lchaganda ham yetarlicha aniq natijalarni olish 
imkonini beradi. Biroq buning uchun kattalikning asosiy (ma’lum) qiymati yuqori 
aniqlikda bo‘lishi va o‘lchanayotgan kattalik qiymatiga juda yaqin bo‘lishi kerak. 
Kompensasion (nolli) usulda o‘lchanayotgan kattalik qiymati yuqori aniqlik 
bilan oldindan ma’lum bo‘lgan kattalik bilan kompyesasiyalanadi, ya’ni ular 
o‘rtasidagi farq ma’lum kattalikning o‘zgarishi hisobiga nolga keltiriladi. Ushbu 
usulda qo‘llaniladigan o‘lchash asbobi (nol-asbob) faqatgina ikkita kattalik 
o‘rtasida tenglik o‘rnatilganligi yoki ularning farqi nolga tengligini ko‘rsatish 
uchun xizmat qiladi. Ushbu usulga misol sifatida termo – e.Y.k. ni o‘lchash va 
qarshilikni muvozatlashuvchi ko‘prik yordamida o‘lchashni keltirish mumkin. 

---

6 
Kompensasion usul o‘lchanayotgan kattalik muvozanatlashuvchi ma’lum 
kattalikning aniqligi va nol-asbobning sezgirligiga qo‘yilgan aniqlik darajasi bilan 
belgilanuvchi yuqori o‘lchash aniqligini ta’minlaydi.