|
1.1-chizma. Aholining umumiy daromadlari
Aholi turmush darajasini BMT tomonidan tavsiya etilgan ko’rsatkichlar:
1. Tug’ilish va o’lim darajasi va boshqa demografik ko’rsatkichlar.
2. Hayot kechirishning sanitar-gigiena sharoitlari.
3. Oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish.
4. Turar joy sharoiti.
5. Mehnat qilish va bandlik sharoiti.
6. Aholi daromadlari va xarajatlari.
7. Hayot kechirish qiymati va iste’mol narxlari.
8. Transport vositalari. 9. Dam olishni tashkil etish.
10.Ijtimoiy ta’minot. 11. Inson erkinligi.
Bulardan tashqari yana ba’zi bir ko’rsatkichlar mavjud : aholi jon boshiga to’g’ri keladigan YaIM, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan milliy daromad, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan iste’mol hajmi va h.k.
Kishilar ehtiyojini qondirish darajasini shaxsning aholida olgan va oilaviy daromadlari darajasiga bog’liq. Turmush darajasini aniqlashda mamlakat miqyosida va tabaqalashgan ya’ni mikrodarajada qarab chiqish mumkin.
Jamiyat ishlab topgan daromadi YaIM dan iborat bo’lib bu iqtisodiy subyektlar o’rtasida taqsimlanib daromadni hosil qiladi, bu esa YaIM dan olinadigan ulush deb ham aytiladi. Buni aniqlashgada taqsimod qonuniga bog’liq bo’ladi.
Bozor iqtisodiyotidagi taqsimod qonuniga ko’ra iqtisodiy subyektlarning daromadi, ularning resurslarining miqdori va samarali ishlatilishiga bog’liq bo’ladi. Bunday olinadigan daromad ishlab chiqarish omillari daromadi, ya’ni bozor daromadi deyiladi. Har bir omil egasiga daromad keltiradi. Ishchi kuchi iqtisodiy foyda, kapital egasiga foyda, ko’chmas mulk renta, aksiya dividend shklidagi daromad keltiradi. Aholi guruh bo’yicha daromad dinamikasi iste’molchi byudjeti bilan asoslanadi, bu esa bir qancha turlarga bulinadi: o’rtacha oila daromadi, yuqori ta’minlangan byudjet, minimal darajada ta’minlangan byudjet, nafaqaxo’rlar va boshqa aholi guruhlari.
Jamiyatda taqsimot tamoyillari bir-biridan farq qilad va bir nechta turga bo’linadi:
1.Taqsimot qonuni daromadlarni ekvivalent tarzda taqsimlaydi, ya’ni tengma-teng. Bunda jamiyatning barcha aholisi teng miqdorda foyda va daromad olishadi, bu asosan ibtidoiy jamiyat uchun. Ba’zi bir adabiyotlarda bu egalitar taqsimot (egalitarian distribution) ham deyishadi.
2. Iqtisodiy subyekt ishlab chiqarish omilidan tovar va xizmatlarni yaratishga qancha hissa qo’shsa, shuncha daromad ko’radi, bu esa bozor daromadi deyiladi. Bu asosan iqtisodiy samaradorlik, korxonaning mahsulotdorligiga, ishchi kuchining ishlash qobiliyatiga etibor qaratadi. Albatta natijasiga ham bog’liq, ya’ni nima, qancha, qanday va qanday sifatda ishlab chiqarish kerak.
3. To’plangan mulkning taqsimlanishi. Bu asosan to’plangan qo’shicha daromadlardan va meros qilib qoldirilgan mulklardan olinadiga daromadda namoyon bo’ladi(yer, biznes, uy va h.k).
4. Imtiyozli taqsimod rivojlanmagan va fuqaroligi passiv bo’lgin mamlakatlarda ko’zatiladi. Mahsulotni qayta taqsimlash orqali ish haqi, nafaqa, yashash sharoitining oshishi, davolanish va boshqa foydalarni oshirish rejalashtirilgan. Bulardan tashqari nobozor daromadi ham bor, bu esa insonparvarlik qoidalariga binoan hosil bo’ladi.
Adomadlardan eng asosiy turi bu ish haqi hisoblanadi, rivojlangan mamlakatlarda bu daromadning 2/3 qismini tashkil qiladi. Ish haqi bu ishchi kuchining bozor narxi hisoblanadi, va bu egasiga mehnat daromadi bo’lib keladi. Ish haqining oz yoki ko’p bo’lishi uchta tamoyilga bog’liq:
1. Mehnat bozorida ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif nisbati. Talab ko’p bo’lsa, ish haqi oshadi yoki taklif ko’p bo’lsa, ish haqi pasayadi. Talab va taklif nisbati tenglashsa muvozanatli ish haqi hosil bo’ladi.
2. Mehnat unumdorligi. Bu mehnatning samarasi qancha yuqori bo’lsa ish haqi shuncha yuqori bo’ladi yoki aksincha. Mehnat bozorida unumdor mehnatga bo’lgan talab ham yuqori bo’ladi.
3. Bozor talabiga mos ravishda ishlay olish. Agar bozorbop mahsulotlar yarata olsa daromad oshadi va uning ketidan ish haqi ham oshadi. Agarda bozorga sifatsiz mahsulotlar chiqarsa tabiiyki ish haqi ham past bo’ladi.
Daromadning asosiylaridan bu ish haqi va transfer to’lovlar hisoblanadi. Bu esa iqtisodiy subyektlarning iqtisodiy munosabatlariga ta’sir ko’rsatadi. Odatda, ish haqi daromadining o’sishi iqtisodiy subyektning mehnat faoliyatini, tashabbuskorligini, korxonasini rag’batlantiradi(2-chizma). Agarda transfer to’lovlar ustun kelsa, iqtisodiy subyektning samarali faoliyati passivlashadi va bu qaramlikga olib keladi. Shuning uchun aholiga bo’lgan ijtimoiy yordam maqsadli bo’lishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
