Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi

Aholi turmush darajasi tushunchasi

Daromad bir vaqtning o’zida biror-bir faoliyat natijasida olinadigan pul ko’rinishidagi mablag’lar, natural ko’rinishdagi tushumlarni, iqtisdoiy resurslarni keltiruvchi foydani va boshqa tushumlardan iborat. Shuningdek “Aholi daromadlari ma’lum vaqt oralig’ida olinadigan pul va natural ko’rinishidagi tushumlarni anglatadi.

Aholi pul daromadlari ish haqi, tadbikorlikdan olinadigan daromadlar, nafaqa, pensiya, stipendiya ko’rinishidagi pul mablag’lari, mulkdan foiz, renta shakdagi daromadlar, ko’chmas mulk, qimmatli qog’ozlar, qishloq xo’jaligi mahsulotlari, uy xo’jaligida tayyorlangan barcha buyumlardan tushgan daromadlar va xizmat ko’rsatishdan kelib tushadigan daromadlarni o’z ichiga oladi.

Natural daromad mehnat haqi sifatida olinadigan va uy xo’jaligining o’z iste’moli uchun ishlab chiqargan mahsulatlar tushuniladi. Mehmat daromadi tarkibida normal foydaning bo’lishi ishlab chiqarish omilida tadbirkorlik qobiliyatining bo’lishi bilan bog’liq. Bu omil egasiga normal foyda keltiradi, agarda biznes boshqaruvi egasidan menejerga o'tsa normal foyda menejerga tegadi, korxona egasiga iqtisodiy foyda keltiradi.

Iqtisodiy foyda kapital keltirgan daromad sifatida uning egasiga tegadi. Uning oz yoki ko’p bo’lishi tadbirkorning ishlash samaradorligiga bog’liq. Iqtisodiy foyda taqsimlanishida dividend hosil bo’ladi. Dividend ham tabiiy foyda chunki bu korxona daromad olganidan keyin sheriklar o’rtasida taqsimlanishidir.

Jamiyat a’zolarining daromadlar darajasi aholining turmush farovonligini belgilab beradi, shuningdek shaxslarning dam olishi, bilim olishi, sog’liqni saqlashi va eng zarur ehtiyojlarini qondirilishi imkoniyatlarini belgilab beradi. Aholi daromadlari darajasiga ish haqidan tashqari chakana savdo dinamikasi, iste’mol bozorining tovarlar bilan to’yinganlik darajasi ham ta’sir ko’rsatadi.

Aholi daromadlar darajasiga baho berish uchun nominal, ixtiyoriy va real daromad tushunchalaridan foydalaniladi.

Nominal daromad – aholi tomonidan ma’lum vaqt davomida olinadigan pul ko’rinishidagi daromaddir. Bu daromadning kelib chiqishida korxonaning foydasi, ish haqi, moliya-kredit tizimi orqali olinadigan pul daromadlari, transfer daromadlar, bankdagi depositlar, obligatsiya, dividend, sug’urta va lotereya yutug’ilari kiradi.

Ixtiyorida bo’lgan daromad – shaxsiy iste’mol va jamg’arma maqsadida foydalaniladigan daromad tushuniladi. Ya’ni nominal soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bilan teng hisoblanadi.

Real daromad – narx darajasi o’zgarishini hisobga olib, aholi ixtiyorida bo’lgan daromadga sotib olishi mumkin bo’lgan mahsulot va xizmatlarni miqdorini ko’rsatadi, ya’ni daromadning xarid qobiliyati bildiradi. Narx o’zgarmasa va daromadning ortishi, bu real daromadning ortishiga olib keladi. Agar pul daromadi o’zgarmay narx oshsa real daromad pasayadi yoki aksincha pul daromadi o’zgarmay narx pasaysa real daromad ortadi. Real daromad oshgan yoki pasayganligi real daromad indeksi(Dr) ifodalaydi, bu esa daromadi indeksi(Di) va narx indeksining(Pi) nisbatini bildiradi:

Masalan bir iqtisodiy subyektning daromad indeksi 10%ga, narx esa 5%ga ortsa. Bunda: Dr=

Demak, bunday jarayonda shaxsning real daromadi 2% ga ortadi.

Aholining turmush darajasi real daromad darajasi bilan bog’liq. Bu iste’mol savatchasiga ham tegishli. Pul birligining xarid qobiliyati narxga nisbatan teskari mutanosiblikni bildiradi, ya’ni narx oshsa, u pasayadi, narx arzonlashsa, u ortadi. Qo’lga kelib tushgan daromadga qarab har xil turdagi va sifat darajasiga qarab tovar va xizmatlardan foydalaniladi. Shu sababli iqtisodchilar real daromadni aniqlashda narxlarning o’zgarishi hisobga olishadi. Buning uchun iste’mol narxlari indeksiga etibor qaratiladi. Bu tovarlar tarkibiga ko’p iste’mol qilinadigan tovarlar kiradi. Bu esa iste’mol savati hisoblanadi va uning tarkibi kengayib boradi. Iste’mol savatidagi tovar va xizmatlarni xarid qilishda bazor narxi, ya’ni ularni sotib olishga ketadigan pul miqdori tirikchilik qiymati deyiladi. Iste’mol savatchasiga kiradigan mahsulot va xizmatlar narxini o’zgarishi hisobga olib iste’mol tovarlari narxining indeksi aniqlanadi.

Aholining yonlanib ishlovchi qismi alodigan asoosiy daromadi ish haqi hisoblanadi.

Aholining moliya-kredit daromadlariga davlat sug’urta daromadlari, bank ssudalari, jamg’arma bankiga qo’yigan foizlar, aksiya, obligatsiya, tovarlarni kreditga sotib olish natijasida vujudga kelgan vaqtinchalik pul mablag’lari (1-chizma), va har xil kompensatsiya to’lovlari.