Qarshi muhandislik iqtisodiyot institui neft va gaz fakulteti «texnologik mashinalar va jihozlar» kafedrasi

I. Tarelkali apparatlar.
Bunday apparatlar kimyo va oziq-ovqat 
sanoatida ifloslanmagan toza binar aralashmalarni ajratish uchun qо‘llaniladi. 
Tarelkali apparatlarni tarelkalarning tuzilishiga qarab: elaksimon, qalpoqchali, 
ag‘darilma holda bо‘ladi.
Elaksimon tarelkalar toza suyuqliklarni, hamda о‘zida qattiq zarrachalarni 
ushlagan suyuqliklarin ajratish uchun ishlatiladi. Elaksimon tarel kalardagi 
teshiklarni diametri 2-3 mm, qattiq zarrachalarni tozalash uchun ishla-tilsa 
teshiklarning diametri 7-8 mm bо‘ladi. 
Kolonna quyidagicha ishlaydi. Kо‘tarilayotgan bug‘ diskdagi teshiklar 
orkali о‘tadi. Kо‘tarilgan bug‘ tarelkalar bо‘ylab harakatlanayotgan suyuqlik 
bilan о‘zaro ta’sir qiladi. Bunda protsessni barbotaj (kо‘piklanish) deb ataladi. 
Tarelka teshigidagi о‘tayotgan bug‘ning tezligiga qarab bir necha xil 
rejimlarda bо‘lishi mumkin: 
pufakli, oqimli, kо‘pikli, injeksion bо‘lishi mumkin. 
Kо‘pikli rejimda elaksimon tarelkalar eng katta effektivlikka ega bо‘ladi. 
Elaksimon tarelkaning asosiy afzalligi konstruksiyaning soddaligidir. 
Bunday tarelkalar quyidagi kamchiliklarga ega: tarelkalardagi suyuqlik 
bug‘ning bosimi ta’sirida ushlab turiladi. Shu sababli kolonnada bosim kamayib 
ketsa, suyuqlik tarelkadan teshiklar orqali pastga tushib ketadi. 
Tarelka quyidagicha ishlaydi: bug‘ kolonkadagi prorezlaridan о‘tib, sо‘ngra 
tarelkadagi suyuqlik qatlamidan о‘tadi. 
Bunda suyuqlik ustida kо‘pik va tomchilar qatlami hosil bо‘ladi. Mana 
shu kо‘pik va tomchilar qatlamida bug‘ va suyuqlik о‘rtasidagi asosiy massa 
almashinish yuz beradi. Birinchi tarelkadan ikkinchi tarelkaga suyuqlik 
stakanlar orqali tushadi. Bug‘ va suyuqlik о‘rtasidagi kontakt yuzasini oshirish 
uchun odatda tarelkaga bir necha qalpoqchalar о‘rnatiladi. Tushirish stkanlariga 
ega bо‘lgan qalpoqchalar quyidagi kamchiliklarga ega: tarelkalardagi suyuqlik 

---

53 
bir xil sathga ega emas, chunki suyuqlikning harakati sababli tarelkaning ustida 
kamayadi. Shu sababli bug‘ qayerda satx kam bо‘lsa, shu yerdan о‘tib ketadi. 
Natijada tarelka bir xilda ishlamaydi. 
Ag‘darilma 
tarelkalar bunday 
kamchiliklardan 
holi 
bо‘ladilar. 
Ag‘darilma tarelkalarda tushirish trubalari (stakanlar) bо‘lmaydi.
Bunday tarelkalarda bug‘ о‘tgan teshiklardan suyuqlik ham о‘tadi. 
Tushirish stakanlari bо‘lmaganligi sababli tarelkalarning yuzasi yaxshi 
foydalaniladi. Bir xil diametrda ag‘darilma tarelkalarning ish unumi tushirish
trubalariga ega bо‘lgan tarelalarnikiga nisbatan katta. Ag‘darilma tarelkalar 
simon tarelkalarga о‘xshaydi, ularda faqat quyilish trubalari bо‘lmaydi. 
2-rasm.Qalpoqchali tarelkali rektifikatsion qurilma. 
1– tarelka, 2 – kolonna, 3 - bug‘ beriladigan qurilma, 4 - tushirish trubkasi, 5 – kolonkaning 
prorezlari.