Qarshi davlat universiteti zologiya va fi ziologiya kafedrasi zoogeografiya fanidan

Areal xaritasini tuzish uslublari

Zoogeografiyada areallar xaritasini tuzishda quyidagi uslublar qo`llaniladi:
1. Nuqtalar orqali xaritalashtirish uslubi. Mazkur uslub asosiy uslublardan biri hisoblanadi va bunda muayyan hududda o`rganilayotgan tur uchraydigan har bir joy nuqtalar yoki kichik aylanalar yordamida kontur xaritaga tushiriladi. Bu uslubning afzalligi shundaki, turning tarqalishi to`g`risida ma`lumotlar juda kam bo`lganda yoki u faqat bir joydagina uchratilganda aynan mazkur uslubdan foydalaniladi. Nuqtalar orqali xaritalashtirishda olingan natijalarning aniqlik darajasi mavjud materiallarning miqdoriga va xaritaning masshtabiga bog`liq bo`ladi. SHuni unutmaslik kerakki, xaritaga turning alohida vakillarini birma-bir tushirish yaramaydi. Turga mansub vakillar muayyan joyda qancha miqdorda uchrashidan qat`iy nazar o`sha joy xaritaga yagona belgi orqali tushiriladi. Bunday xaritalashtirish faqat arealning geografik tabiatini ifodalaydi. Yaxshi o`rganilgan tur arealini xaritalashtirishda, mazkur tur uchraydigan barcha joyni xaritada tasvirlash shart emas. Agarda turning muayyan arealda tarqalishi bir tekis bo`lsa, ya`ni tur hududda yoppasiga tarqalgan bo`lsa, u vaqtda tur egallagan barcha joy bo`yaladi yoki shtrix chiziqlar bilan belgilanadi (3-rasm).





3-rasm. Buyuk Britaniyadagi eman ipak qurti arealining nuqtali uslub orqali xaritalashtirilishi (D.Xisu, 1973).


2. Kontur uslubi. Xaritalashtirishning bu uslubi areallarni o`zaro solishtirishda nisbatan ko`rgazmali va qulay hisoblanadi. Mazkur uslub yordamida areallarning chegaralari aniqlanadi, ya`ni arealning eng chekkasida aniqlangan nuqtalar o`zaro uzluksiz chiziqlar orqali tutashtiriladi. Areal chegarasi nisbatan aniq bo`lishi uchun nuqtali va kontur uslublari birga amalga oshiriladi. Bu uslub boshqalariga nisbatan ancha mukammal sanaladi (4-rasm).




4-rasm. Xo`jasavdogar arealining kontur uslub orqali xaritalashtirilishi (I.K.Lopatin, 1980)


3.To`rsimon uslub. Keyingi yillarda keng qo`llanilayotgan uslublardan biri sanaladi. Bunda dastlab o`rganilayotgan turning uchrash ehtimoli bo`lgan joylar kontur xaritada kataklarga bo`lib chiqiladi. Shundan so`ng areali xaritalashtirilayotgan tur qaysi katakda uchrasa, mazkur katak bo`yaladi. Xaritalashtirishning bu turi yaxshi o`rganilgan hududlar uchun yaroqli bo`lib, boshqa uslublarga nisbatan mukammal emas (5-rasm).





5-rasm. Janubiy Amerikadagi kemiruvchilarga mansub bo`lgan Malacothris typica arealining to`rsimon uslub orqali xaritalashtirilishi (M.Udvari, 1978)