Qarshi davlat universiteti zologiya va fi ziologiya kafedrasi zoogeografiya fanidan

Areal tiplari va ularga xos xususiyatlar

Areallarni turli tiplarga ajratishda qator ko`rsatkichlarga, jumladan arealning hajmi va umumiy tuzilishiga e`tibor qaratiladi. Odatda areallar yaxlit, dog`li va uzilgan areal tiplariga ajratiladi.
1. Yaxlit areallar. Bunday areallarni hosil qiluvchi turlar areal maydonining deyarli barcha qismida tarqalgan va bir-biriga juda bog`liq bo`ladi. Yaxlit areal tipining quyidagi turlari farq qilinadi:
a). Tsirkumpolyar areallar. Bu kabi areallar yuqori kengliklarda uchraydi va globusda xaritalashtirilganda yaqqol ifodalanadi. Bunday areallar qutb hayvonlari uchun xos bo`lib, oq ayiq, shimol bug`usi, arktika qushlari tsirkumpolyar areallarni hosil qiladi. Mazkur areallarda muhit sharoitlari o`xshash bo`lib, ular asosan Arktika hayvonlari uchun xosdir.
b). Tsirkumboreal areallar. Bu turdagi areallar shimoliy yarim sharning janubiy qismida shakllanadi va taygada yashovchi los, rosomaxa hamda lochinsimon yapaloqqushlarga xosdir. Tsirkumboreal areallarni tropik guruhga mansub hayvonlar (tropikopolitlar) hamda okeanlarda yashovchi hayvonlar ham hosil qiladi. Quruqlikda tsirkumboreal areallar yuqori sistematik taksonlar (oilalar, turkumlar) uchun xos bo`lib, to`tiqushlar areali bunga tipik misol bo`la oladi.
s). Lentasimon yoki cho`ziq areallar. Bu xildagi areallar ekologik omillar tufayli arealning cho`zilishi natijasida paydo bo`ladi. Ular suv va suv oldi hayvonlari uchun xos bo`lib, chuchuk suv baliqlarining areallari bunga yaqqol misol bo`ladi. Amudaryo va Sirdaryoda uchraydigan osyotrsimonlarga mansub bo`lgan soxta kurak burun baliqlar cho`ziq areallarni hosil qiladi
d). Hamkor yoki qo`shilgan areallar. Bunday areallar ikki va undan ortiq turlarning o`zaro biotik munosabatlari natijasida shakllanadi va shu asosda hamkor yoki qo`shilgan areal deb yuritiladi. Bunday arealning chegaralari o`zaro hamkorlikda yashovchi turlar areali chegaralari bilan aniqlanadi. Ayniqsa turlar orasidagi trofik munosabatlar bu turdagi areallarning shakllanishida muhim omil bo`lib xizmat qiladi. Hamkor yoki qo`shilgan areallar yirtqich – o`lja yoki parazit – xo`jayin tipidagi munosabatlar natijasida shakllanadi. Jumladan, yo`lbars va yovvoyi cho`chqa orasida hamda suvsar va olmaxon orasida yirtqich – o`lja tipidagi, oleandr kapalagi va oleandr o`simligi, afrika palma burguti va palma daraxti, kedrovka qushi va kedr daraxti orasida fitofag – o`simlik tipidagi trofik munosabatlar kuzatiladi. Parazit–xo`jayin tipidagi munosabatda agarda parazit faqat bir turda parazitlik qilishga moslashgan bo`lsa, parazitning areali uning xo`jayini areali bilan bir xil chegarani egallaydi. Bunga bezgak paraziti, qoramol gelmintlari, tse-tse pashshasi, parazit kanalar va boshqalar yaqqol misol bo`ladi. Xuddi shunday monofaglar ularning yagona oziqasi sanalgan o`simliklar o`sadigan joylardagina uchraydi xalos. Ammo monofaglarning areali uning oziqasi bo`lgan o`simlik arealidan kichik bo`ladi, chunki hayvonlarning tarqalishida birgina omil , ya`ni oziqagina hal qiluvchi o`rin egallamaydi, bu yerda boshqa omillar ham (harorat, boshpana, turli biotik munosabatlar va boshqalar) o`z ta`sirini o`tkazadi. Yaxlit arealning yuqorida ko`rib o`tilgan turlari hayvon turlarining tarqalishi ekologik sharoitlarga uzviy bog`liqligidan dalolat beradi. Yaxlit areallarning shakli yashash sharoitlarining bir xilligi va o`xshash bo`lishi bilan bog`liq. Ch. Darvin fikricha, har bir tur yoki sistematik guruh umumiy bo`lgan o`zak turdan kelib chiqadi va bitta hududda paydo bo`ladi. Bunga monofiletik kelib chiqish deyiladi. Keyinchalik tur populyatsiyasi qo`shni hududlarga tarqaladi va uning areali kengayadi. Yuqoridagilar asosida yaxlit areal birlamchi areal deb yuritiladi.
2. Dog`li areallar. Bunday areallarda uchrovchi turlar areal doirasida alohida-alohida guruhlar hosil qilgan holda joylashadi. Guruhlar arealda dog`lar shaklidagi ko`rinishda joylashadi va ular o`rtasida o`zaro kuchli bog`lanish kuzatilmaydi.
3. Uzilgan areallar. Tur tarqalgan arealning ikki va undan ortiq qismlarga bo`linib ketishi uzilgan areallar shakllanishiga olib keladi. Mazkur areallarda populyatsiyalar orasidagi aloqalar ham butunlay uzilgan bo`ladi. Masalan, ko`k zag`izg`on Pireney yarim orolida va Uzoq Sharqda yashaydi. Arealning uzilishi yer yuzidagi turli o`zgarishlar tufayli sodir bo`lishi ham mumkin , ya`ni tur tarqalgan dastlabki areal bo`linishi natijasida turlarning o`zaro aloqasi uziladi. Masalan, tog`lik hududlardagi tektonik harakatlar natijasida yuzaga keladigan o`zgarishlar ayniqsa sutemizuvchilar areallarining uzilishiga sabab bo`ladi. Gondvana, Lemur, Pangeya va boshqa qadimiy quruqlik massivlarining mavjud bo`lganligi haqidagi gipotezalar areallar uzilishini tushuntirishga yaqqol misol bo`la oladi. Bu gipotezaga asosan, hozirda o`xshash turlar yashayotgan ikki va undan ortiq materiklar bir paytlar o`zaro tutash bo`lgan. Gondvana yerning janubiy yarim sharida paleozoy va qisman mezazoy erasida mavjud bo`lgan materik bo`lib, uning tarkibiga Janubiy Amerika, Afrika, Madagaskar, Arabiston, Hindiston, Avstraliya va qisman Antarktida kirgan. Bunday ulkan materikning mavjudligi va keyinchalik uning bo`linib ketishini tuyaqushlarning Amerika, Afrika va Avstraliya kabi uchta materikda hamda xaltalilarning Avstraliya va Janubiy Amerikada tarqalishi bilan tushuntirish mumkin. Ayni vaqtda hayvonot olamining yer yuzida tarqalishidagi boshqa qator misollar ham buni tasdiqlaydi.
Uzilgan areallarning hosil bo`lishiga turning qachonlardir turli to`siqlarni engib o`tishi va o`zi uchun yangi hududga joylashishi ham sabab bo`lishi mumkin. Bunday to`siqlarni ishg`ol qilish albatta katta qiyinchiliklar tug`diradi va ko`pgincha inson yordamida, uning turlarni bir hududdan ikkinchisiga o`tkazishi natijasida sodir bo`ladi va oqibatda uzilgan areallar shakllanadi. Masalan, Avstraliyaga inson tomonidan yevropa quyonlarining keltirilishi tufayli quyonning uzilgan areali shakllangan. Mazkur tur Avstraliyada juda tez ko`payib ketgan va ko`pchilik hollarda qishloq xo`jaligi va tabiiy komplekslarga jiddiy zarar etkazgan. Bunday misollarni iqlimlashtirilgan turlarda yana ko`plab uchratish mumkin.
Inson ko`pchilik hollarda turlarni ongli yoki ongsiz ravishda bir hududdan ikkinchisiga o`tkazadi va dastlab yaxlit bo`lgan tur arealini uzilgan holatga keltiruvchi asosiy omilga aylanadi. Ba`zi hollarda ayrim turlar inson ishtirokisiz ham arealini kengaytirishi yoki uzilgan areallarni hosil qilishi mumkin. Ayniqsa, nodavriy ravishda yoppasiga ko`chib yuruvchi turlar o`z areallarini kengaytirishi yoki yangi yashash muhitlarini o`zlashtirishi mumkin. Bunday o`zgarishlar noqulay abiotik omillar, oziqa bazasining yomonlashuvi, tur jamoasida zichlikning oshishi va shu kabi boshqa holatlar tufayli sodir bo`lishi mumkin. Ko`pchilik turlar uchun davriy, har yilisodir bo`lib turadigan migratsiya xarakterli bo`lib, migratsiya ham o`z navbatida tur arealida qator o`zgarishlarning paydo bo`lishiga olib keladi.
Uzilgan areallar areal tiplari orasida keng tarqalgan bo`lib, bir arealning bir necha qismlarga uzilish hodisasi diz`yunktsiya deyiladi. Tur areallariga nisbatan avlod va sinflarning areallarida uzilish ko`proq sodir bo`ladi. Ko`pchilik hollarda areallarning uzilish sabablari aniqlanmagan, ya`ni uzilgan areallar orasidagi sharoit tur uchun qulay bo`lsada areal uzilgan va bu holat ko`pincha har xil munozaralarga sabab bo`ladi. Areallarning uzilish sabablarini isbotlash, uning tub mohiyatini tushuntirib berish zoogeografiyaning asosiy vazifalaridan biridir.
Turlarning o`z areallarini o`zgartirish va kengaytirish xususiyatiga egaligi ayniqsa serharakat hayvonlarda (qushlar, qo`lqanotlilar va hasharotlar) yaqqol kuzatiladi va ularning okeanlardagi orollarni va shu kabi boshqa joylarni egallashiga olib keladi. Kechib o`tishning boshqa usullari orqali ham turli guruhlarga mansub hayvonlar o`zlarining birlamchi areallarini o`zgartira oladi.
Ch. Darvinning evolyutsion nazariyasiga binoan, har bir tur yer yuzasining muayyan bir qismida paydo bo`ladi hamda uning birlamchi areali kichik yoki katta bo`lishi mumkin va vaqt o`tishi bilan u kengayadi. Bunday kengayish organizmlarning tarqalishi, yangi joyda o`rnashishi tufayli sodir bo`ladi. O`rnashish turning egallagan maydoni chegarasidan tashqariga tarqalishidagi dinamik jarayondir (A.N.Tolmachev, 1974). Areallar dinamikasi tushunchasi ostida nafaqat uning kengayishi, balki torayishi ham yotadi. Areal ichida tur vakillarining o`z joyini o`zgartirishini populyatsion ekologiya o`rganadi. Areallardagi o`zgarishlar ularning juda uzoq yillar davomida chegaralari ko`rinishiga qarab aniqlanadi. Bunday o`zgarishlarni kuzatish ancha qiyin. Ammo ba`zan areallardagi o`zgarishlar inson tomonidan sodir qilinadigan kuchli ta`sirlar natijasida qisqa muddat ichida ham yuz berishi mumkin.
Turlarning yangi hududlarni egallash qobiliyati ularning vagilligiga, tarkibiga, fiziologik, etologik, populyatsion va boshqa xususiyatlariga bog`liq. Bir joyda paydo bo`lgan va shu joyda yashayotgan tur yoki avlod avtoxton deb ataladi. Bir joyda uzoq yillardan buyon yashayotgan turlar yoki boshqa sistematik guruhlar aborigenlar (mahalliy) deb yuritiladi. Tur paydo bo`lgan joy mazkur turning kelib chiqish markazi sanaladi. Avtoxton va endemik tushunchalari bir-biriga mos kelishi mumkin. Masalan, Kaspiy tyuleni Kaspiyning endemigi va avtoxtonidir. Paleontologik ma`lumotlarga ko`ra,o`zining dastlabki paydo bo`lgan joyida, ya`ni Shimoliy Amerikada qirilib ketgan lamalar endilikda faqat Janubiy Amerikada yashaydi. Shu sababli lamalar Shimoliy Amerikaning avtoxtonlari Janubiy Amerikaning esa endemiklari sanaladi.