Qarshi davlat universiteti zologiya va fi ziologiya kafedrasi zoogeografiya fanidan

2 – amaliy mashg‘ulot
Mavzu: Oblastlarga xos tabiiy sharoitlarni o‘rganish


Mashg‘ulot maqsadi: Turli oblastlarga xos tabiiy sharoitlarni o‘rganish, amaliy ko‘nikmalarni egallash, mutaxassislikka qiziqish, ma’suliyat hissini shakllantirish, talabalarning fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish.
Kerakli o’quv materiallari: Globus, hayvonot dunyosi xaritasi, atlas va kontur xaritalar, rasm daftar, rangli qalamlar, o‘chirg‘ich.
Umumiy ma’lumot. Dengizlar, okeanlar va yer yuzining quruqlik qismida hayvonlarning tarqalishini aniqlash, ulardan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish biologik resurslarni muhofaza qilish va qayta ko`paytirish uchun asos bo`lib xizmat qiladi.
Hayvonot dunyosi oziqa zanjirining asosiy tarkibiy qismi hamda moddalarning biogen migratsiyasi amalga oshishida muhim zveno sifatida alohida o`rinni egallaydi. Bu jihatdan olganda, yer yuzasining turli mintaqalarida uchrovchi hayvonlarning tur tarkibi va zichligining turlicha ko`rsatkichga ega bo`lishi har bir mintaqada modda va energiya almashinuvi jadalligining ham turlicha bo`lishiga sabab bo`ladi.
Mashg‘ulotning borishi:
Hayvonlar yer yuzida tarqalishga nisbatan turli moslanishlarga ega bo`ladi. Hayvonlarning tarqalishi ulardagi harakatlanish organlarining tuzilishiga yoki harakatlanish usuliga bog`liq emas. Gavdasi katta va ko`payishi uzoq muddatni egallovchi hayvonlarning tarqalishi sekin va aksincha, gavdasi mayda va qisqa muddatda ko`payish xususiyatiga ega bo`lgan hayvonlarning tarqalishi tez kechadi. Organizmlarning ko`payish tezligi ular gavda o`lchamining oshishi bilan kamayib boradi. Nisbatan tez ko`payish bakteriyalarga xos bo`lib, ular bir sutkada 60-65 marta ko`payadi. Aksincha, sekin ko`payish ko`p hujayrali yirik hayvonlar va o`simliklar uchun xos. Organizmlarning ko`payish tezligi va o`lchami aniq bo`lganda, ularning butun yer yuzini egallashi uchun zarur bo`lgan vaqtni hisoblab chiqish mumkin.
jadval
Yer yuzasida ayrim hayvon guruhlarining tarqalish muddatlari

Hayvon guruhlari	Yer yuzini to`liq egallashi uchun zarur bo`lgan muddat
Infuzoriyalar	10–143 kun
Hasharotlar	203–392 kun
Baliqlar	4-12 yil
Qushlar (tovuqsimonlar)	15-18 yil
Sut emizuvchilar
Kalamushlar	8 yil
Xonaki cho`chqa	8 yil
Yovvoyi cho`chqa	56 yil
Hind fili	1000 yil

Ko`pgina omillar hayvonot dunyosining yer yuzini to`liq egallashiga, ya`ni tarqalishiga to`sqinlik qiladi.Organizmga ta`sir etishiga ko`ra, barcha ekologik omillar cheklovchi xususiyatga ega. Bunda omil yoki uning ta`sir etish miqdori organizmning tarqalishiga to`sqinlik qiladi. Dengiz suvida tuz miqdorining ortiqcha bo`lishi bu yerda chuchuk suv baliqlari, suvda hamda quruqlikda yashovchilar va boshqa ayrim turlarning tarqalishini cheklaydi. Tse-tse pashshasi tomonidan yuqtiriladigan triponosomalar keltirib chiqaradigan uyqu kasalligi Afrikaning ekvatorial qismida yirik shoxli mollarning, otlarning, tuyalarning va boshqa ayrim hayvon turlarining tarqalishiga to`sqinlik qiladi. Bu kabi misollarni tabiatda ko`plab uchratish mumkin. Xuddi shunday cheklovchi xususiyatga ega bo`lgan turli abiotik va biotik omillar organizmlarning tarqalishiga u yoki bu ko`rinishda ta`sir etadi.