Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va fiziologiya kafedrasi

4.2. Yashovchanlik jadvalini tuzish 
Yashovchanlik jadvali o’limning turli yoshdagi guruhlar orasida taqsimlanishi 
ko’rsatish uchun tuziladi. Odatda, yashovchanlik jadvalini tuzish uchun qisqa vaqt 
ichida tug’ilgan individlar guruhi ma’lum vaqt oralig’ida kuzatib boriladi. Bunda 
individlarning yoshi va o’limi nazorat qilib boriladi. Jadvalning 1- grafasida 
individlar yoshi, aniqrog’i yosh intervali, 2- grafada yashab qolgan individlar soni 
ko’rsatiladi. Qolgan grafalarda ma’lum yoshgacha yashab qolgan individlar soni, 
har bir yosh oralig’idagi solishtirma o’lim va har bir yosh uchun umrning o’rtacha 
uzoqligi ko’rsatiladi (1-jadval). 
Boshlang’ich yosh tadqiqot maqsadiga qarab, shartli ravishda olinishi 
mumkin. Masalan, qushlar o’rganilayotgan bo’lsa, boshlang’ich yosh tuxum 
qoyilgan vaqt, yoki qo’shlarning tuxumdan chiqqan vaqti, yoki uyadan uchib 
chiqish vaqti ham olinishi mumkin. Yosh guruhlari o’rganilayotgan organizmlar 
umri uzoqligi va hayot siklining xususiyatlariga bog’lik ravishda olinadi. Masalan, 
odam uchun 5 yillik interval, mayda kemiruvchilar uchun bir necha oy, hasharotlar 
uchun hafta olish mumkin. Ba’zan yoshga ajratishda astronomik vaqt emas, balki 
fiziologik yosh olinishi mumkin (masalan, hasharotlarda tuxum, lichinka, g’umbak 
va imago davrlari). 
Yashovchanlik jadvalini tuzish uchun zarur dastlabki ma’lumotlarni amaliyot 
darslarida to’plashning imkoni yo’q. Shu sababli, mazkur uslubiy ko’rsatmaning 
ilova qismida har bir talaba uchun turli populyasiyalarga oid ma’lumotlar alohida 
variantlar shaklida keltirilgan. Talaba shu variantlardan birini tanlab oladi va 
mustaqil ravishda jadvalni to’ldiradi. Talaba 3-jadvalni ish daftariga chizadi va 
ilovadan tanlangan variantdagi ma’lumotlarni jadvalga o’tkazadi. Jadvalning 
qolgan ustunlarini quyida keltirilgan formulalardan foydalanib to’ldiradi. 
Solishtirma o’lim - q
x 
quyidagicha topiladi:
q
x
=
x
x
n
d
Har bir yoshda yashab qolgan individlar hissasi - l
x
quyidagicha topiladi:
l
x
=
0
n
n
x
bunda n
o
- boshlang’ich yoshdagi individlar soni.

---

90 
Kutilayotgan umr uzoqligini topish uchun X va X+1 yosh oralig’ida tirik bo’lgan 
individlarning o’rtacha soni topiladi. Bu L
x
kattalik quyidagicha topiladi: 
L
x 
=
2
1


x
x
n
n
Keyin barcha yoshlar uchun L
x
ning summasini topamiz:

L
x
= T
x 
,
ya’ni yig’indini T
x
deb belgilab olamiz. So’ngra kutilgan umr uzoqligi - yex ni 
quyidagicha topamiz: 
yex
=
x
x
n
T
Olingan natijalar asosida jadval to’ldiriladi va dars yakunida amaliyot 
o’qituvchisiga ko’rsatiladi.
3-jadval 
Populyasiyada o’limni turli yoshlar boyicha taqsimlanishini ifodalovchi 
yashovchanlik jadvali 
Yosh
i, 
yil 
(haf-
ta),