Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va fiziologiya kafedrasi

Sinov savollari: 
1.
Avlod yaratishning sof tezligi nimani anglatadi? 
2.
Eksponensial o’sishning matematik formulalarini yozib bering. 
3.
Eksponensial o’sayotgan populyasiya qanday xususiyatlarga ega bo’lishi 
kerak? 
4.
Populyasiyada solishtirma tug’ilish qanday topiladi? 
5.
Populyasiya sonining tabiatda kuzatiladigan real o’sishi eksponensial 
o’sishga mos keladimi? 
6.
Qanday sharoitda populyasiya soni eksponensial qonuniyat asosida o’sadi?
7 - mavzu: Populyasiyada individlar sonining o’sish tezligini aniqlash. 
Reja: 
1.
Populyasiya sonining o’sish tezligi haqida nazariy ma’lumotlar
2.
Populyasiya sonining o’sish tezligini aniqlash 
3.
Mustaqil ish topshiriqlari 
4.
Testlar 
Darsning maqsadi:
Talabalarga populyasiyada real kuzatiladigan o’sish 
tezligini haqida nazariy ma’lumotlar berish hamda o’sish tezligi va avlod umrini 
aniqlash ko’nikmalarini hosil qilish.
Dars o’tish vositalari:
sinf doskasi, o’sish tezligiga oid plakatlar, o’quv va 
uslubiy qo’llanmalar, mikrokalkulyator, ish daftari. 
Dars o’tish usullari: 
dars
 
takrorlash, suhbat va savol-javob, amaliy 
topshiriqni mustaqil bajarish hamda olingan natijalarni munozara qilish tarzida olib 

---

98 
boriladi. Bunda talabalarning mustaqil, erkin fikrlash va fikrlarni bayon etishga 
o’rgatish uchun ularga mavzu boyicha savollar beriladi, talabalar yakka tartibda 
amaliy ishni mustaqil bajaradilar va natijalarni bayon qiladilar, natijalar o’qituvchi 
bilan birgalikda tahlil qilinadi, xulosalar ish daftarida qayd qilinadi. 
Darsning borishi:
7.1. Populyasiya sonining o’sish tezligi haqida nazariy ma’lumotlar.
Umr uzoqligi turlicha bo’lgan turlarni taqqoslaganda R
0
(avlod yaratishning sof 
tezligi) kattalikdan foydalanish noqulayroqdir. Shuning uchun bunday holatlarda r
kattalik, ya’ni populyasiya o’sishining tezligi ishlatiladi. 
Bu ikki kattalik orasidagi bog’liqlikni quyidagicha topamiz. Faraz qilaylik, 
bir avlod umriga teng T vaqt oralig’ida populyasiya eksponensial o’sadi. Bu holda 
T vaqt oralig’ining oxirida populyasiya soni N
t
=N
0
e
rt
bo’ladi. Bundan
rT
t
e
N
N

0
bo’ladi. (7.1)
0
N
N
t
- ikki ketma ket keladigan avlodlarning nisbatidir yoki, boshqacha 
aytganda R
0
kattalikning xuddi o’zidir. 
Shunday ekan bu formulani R
0
= e
rT
ko’rinishda yozib, undan r ni topib 
olamiz. 
r = 
T
R
0
ln
(7.2)
T- ya’ni bitta avlod umri qanchalik aniq bo’lsa, r- populyasiya usish tezligini 
hisoblashning yuqoridagi usuli shuncha aniq bo’ladi. Ba’zi hollarda bir avlod 
umrining uzoqligi oson aniqlanadi. Masalan, ba’zi losossimon baliqlar, ko’pchilik 
hasharotlar va ba’zi o’simliklar umrining oxirida bir marta ko’payadi. Bular uchun 
bir avlod umri tuxum qoyilgan vaqtdan to ko’paygungacha bo’lgan vaqtdir. Lekin 
ko’pgina hayvonlar va o’simliklarda ko’payish davri ancha cho’ziladi, hamda 
ko’payish mumkin bo’lgan yoshlarda tug’ilgan individlarning o’rtacha soni 
o’zgarib turadi. Bunday holatlarda avlod umri uzoqligi quyidagicha topiladi. 
T = 






1
1
x
x
x
x
x
x
m
l
x
m
l
=
0
1
R
x
m
l
x
x
x



(7.3) 
Populyasiya sonining o’sishi avlod umri uzoqligiga teskari proporsional ekan (r = 
T
R
0
ln
), organizmlar qanchalik tez ko’payishiga kirishsa, populyasiyaning o’sish 
tezligi shuncha yuqori bo’ladi.