Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi

T U S H U M   K E L I S H I G I  
Tushum  kelishigi,  shu  kelishikdagi  sо‘zdan  anglashilgan  harakatni  o’ziga  olgan 
predmetni  ifodalaydi.  Bu  kelishikdagi  ot  predmetning  nomini  ifodalab,  kimni? 
nimani? so‘roqlaridan biriga javob bо‘ladi, Tushum kelishigini qо‘shimchasi bilan 
shakllanib,  utimli  fe’l  bilan  bog‘lanadi.  Masalan:  Ikromjon  eshikdan  chehrasini 
ochib  kirdi  (S.A.).  Mulla  Fazliddin  nuqul  ovozini  pasaytirib,  qandaydir  xavf  sezib 
gapirmoqda  edi  (P  D.).  She’riy  asarlarda  tushum  kelishigi  qо‘shimchasining  -n,  -in 
shakli  ham  uchraydi:  Yulduzlar  ertagin  eshitib,  о‘zimni  kо‘klarda  sezaman  (E.V.). 
Kо‘chatlar qomatin eslatganidek, nafasin ufar tong otar yeli (G‘.G‘.). 
Tushum kelishigidagi sо‘z gapda, vositasiz tо‘ldiruvchi bо‘lib keladi. Masalan: 
odamzodning bisotida bu dardni yengillatadigan gap bormi? (S.A.)  
 Tushum  kelishigi  ma’no  va  shakl  jihatidan  ikki  turga  bо‘linadi:    1.  Belgili 
tushum  kelishigi;  2.  Bel-gisiz  tushum  kelishigi.  -  ni  kelishik  qо‘shimchasini  olib 
kelgan shakl belgili tushum kelishigidir. Mashina keng maydonni bir aylanib, klub 
yonidan  о‘ng  qо‘lga  bildi  (O.YO.).  Tushum  kelishigi  qо‘shimchasi  mavjud 
bо‘lmagan shakl  belgisiz  tushum kelishigidir. Belgisiz  tushum  kelishigidagi  ot  ham 
fe’l  kesimga  bog‘lanib  keladi.  Ular  ma’no  va  grammatik  jihatdan  zich 
bog‘langanligi uchun ularning orasiga boshqa sо‘z kiritib bо‘lmaydi. 

---

Tushum kelishigi quyidagi holatlarda belgili shaklda keladi: 
1 . Shu kelishikdagi sо‘z atoqli ot bо‘lsa: Otaqо‘zi Fazilatni ham, о‘g‘li 
Qodirjonni ham, qizi Latofatni ham odam qatorida kо‘rmaydi (O.Yo.). 
2.  Shu  kelishikdagi  sо‘z  kishilik,  о‘zlik,  kо‘rsatish  olmoshlari  bilan  ifodalansa: 
Fazilat о‘zini qо‘yarga joy topolmay qoldi (O.Yo.). Qizlarning ota-onasi bizni 
bu yerda olib qolmoqchi emas (T. Mal). 
3.  Shu  kelishikdagi  sо‘z  otlashgan  bо‘lsa:  u  о‘zidan  boshqani  о‘ylamaydigan 
bir xudbin ekan (O.Yo.). 
4.  Shu kelishikdagi sо‘z  harakat nomi bilan ifodalansa:  biz  о‘qishni  tugatish 
bilan  qaytamiz  (T.Mal).  Manzura  о‘g‘lidagi  о‘zgarishni  suzib,  xatosini 
tо‘g‘rilamoqchi bо‘ldi (T.Mal).