Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi



Download 2,09 Mb.
Pdf ko'rish
bet90/245
Sana02.09.2021
Hajmi2,09 Mb.
#162437
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   245
Bog'liq
ona tili morfemika soz yasalishi morfologiya fanining oquv-uslubiy majmuasi

OTLARDA SON KATEGORIYASI 
Otlarning  birlik  va  kо‘plik  shakllarida  ishlatilishi  grammatik  son  kategoriyasi 
deyiladi.  Son  kategoriyasi  otlarning  muhim  morfologik  belgilaridan  bо‘lib,  birlik  va 
kо‘plik  shakllarining  mavjudligi  son  kategoriyasini  tashkil  qiladi.  Otlarning  birligini 
ifodalovchi  maxsus  qо‘shimcha  yо‘q.  Otning  kо‘plikni  ifodalovchi  qо‘shimchasiz 
holatining  о‘zi  birlikdir:  ovqat,  kiyim,  uy,  saroy,  о‘quvchi  —  birlik  shakldagi 
otlardir.  Otlarning  kо‘pligi  -  lar  qо‘shimchasi  bilan  hosil  bо‘ladi.  Kо‘plikning  bu 
xilda  maxsus  qо‘shimcha  bilan  ifodalanishi  morfologik  kо‘plik  deyiladi: 
о‘quvchilar,  kitoblar,  daraxtlar  kabi,о‘zi  birlik  shaklida  bо‘lib,  mazmunan 
kо‘plikning ifodalanishi lug‘aviy - semantik kо‘plikdir. Jamlovchi otlar lug‘aviy 
- semantik usul bilan hosil bо‘lgan kо‘plik hisoblanadi. 
-  lar  qо‘shimchasi  о‘zbek  tilida  kо‘plikni  hosil  qiluvchi  yetakchi  vositadir. 
Biroq, bu qо‘shimcha barcha otlarga ham qо‘shilavermaydi yoki qо‘shilganida 
ham doimo kо‘plik ma’nosini ifodalayvermaydi. 
-  lar  qо‘shimchasining  barcha  otlarga  qо‘shilmasligi  hamma  otlarning  ham 
grammatik  kо‘plikda  qо‘llana  olmasligini  kо‘rsatadi.  Chunonchi,  donalab 
sanalmaydigan  otlarga  qо‘shiladigan  -  lar  qо‘shimchasi  kо‘plikni  emas, 
balki  xilni,  turni  anglatadi.  Bu  holat  grammatik  kо‘plikni  bildiruvchi  -  lar 
qо‘shimchasining  kо‘plikdan  tashqari  boshqa  ma’nolarni  ifodalashi 
mumkinligini kо‘rsatadi. 
- lar qо‘shimchasi kо‘plikdan tashqari quyidagi ma’nolarni ifodalaydi: 
1 . Donalab  sanalmaydigan  predmetlarning  nomlariga    qо‘shilganda,  ularning 
turi  va  navini  ifodalaydi:  tuzlar,  sutlar,  bо‘g‘doylar,  unlar,  yog‘lar,  qirqmalar 
(qovun  turi).  Masalan:  Tilimi  tilingni  ming  tilim  qilgan,  qirqmalar  bog‘ladi 
yukin qovg‘aga (G‘.G‘.). 
2.  Mavhum  otlarga  qо‘shilib  ma’noni  kuchaytiradi:  ming  turlik  xayollarga 
borib  qaytdi  (A.Qod.).  Qizlar  undan-bundan  uzoq  gaplashishdi,  orzularga  
berilishdi (O.). 
3.  Predmetlarning 
aniq 
bо‘lmagan 
kо‘p 
miqdorini 
bildiradi: 
suhbatlar 
goh 
qizib, 
goh 
davom 
etardi 
(O.). 
Biz 
bо‘lajak 
adiblar, 
turmushning 
botqoq 
yerla- 
rinigina 
emas, 
undai 
chiqish 
yо‘llarini 
ham 
kо‘rsa- 
tishimiz mumkin (A.Q.). 
4.  Qarindoshlik 
ifodalovchi 
otlarga 
egalik 
qо‘shimchalardan 
sо‘ng 
qо‘shilib 
hurmat 
ma’nosini 
ifodalaydi: otamlar, onamlar kabi: 
-  Nahot  senlar...  dadamlar,  oyimlar  Tohiraning  kо‘z  yoshiga  rahmlaring 
kelmasa (O.Yo.), 
5.  Shaxsni 
anglatgan 
sо‘zlarga 
qо‘shilib, 
piching, 
ke- 
satish  va  hurmat  ma’nolarini  ifodalaydi:  о‘zimning bu xizmatim evaziga bir 
mukofot  olish  muddaosida  bо‘lmaganimdan  va  nimaiki  janoblari  yо‘lida 
mashaqqat chekkan bо‘lsam (A.Qod.). 
6.  Payt,vaqt 
bildiruvchi 
sо‘zlarga 
qо‘shilib 
tax- 
min  ma’nosini  ifodalaydi:  shu  gapdan  bir  hafta  chamasi  keyin  va  chorlar 
kutishning о‘n beshinchi kunlari edi(A.Qod.). 
7.  Juft predmetlarni bildirgan sо‘zlarga qо‘shilganda kо‘plikni emas, balki ularni 
ta’kidlab ikkitaligini ifodalaydi: kо‘zlar, quloqlar, qoshlar, lablar, torlar kabi. 
Tanburning mо‘jizakor torlaridan quyilgan musiqa avji havoni tо‘ldirdi (O.). 
Beka begimning kо‘zlaridagi tikanlar sal kamayganday bо‘ldi (P.Q.). 
8.  Kishi  organizmidagi  yakka  predmetlarga  qо‘shilganda  ta’kid  ma’nosi 
kuchayadi: yurak, til, burun kabi. 
9.  Atoqli otlarga qо‘shilganda umumlashgan, о‘xshaganlik ma’nolarini 
ifodalaydi. Hasanali va Kumushbibilariing qayg‘ulari yana bir qat oshdi, 
qо‘rqunchi ustiga qurqunch qо‘shildi (A.Qod.). 


10.Aniq  va  mavhum  otlarga  qо‘shilib  hurmat,  izzat  ma’nolarini  ifodalaydi: 
xotiralariga malol kelmagay, hazrat (O.). 
— Qadamlariga hasanot, kо‘p xursand bо‘ldik (O.). 
Predmetlarning  kо‘pligi  miqdor  bildiruvchi  sо‘zlarni  otlardan  oldin  keltirish 
bilan ham ifodalanadi. Bunday kо‘plik sintaktik kо‘plik deyiladi. 
Sintaktik  kо‘plik  sonlar  olmosh  va  miqdor  ravishlarini  otlarning  oldidan 
keltirish bilan:  о‘n hovli, qancha kitob, bir necha hafta, shuncha odam, kо‘p xonadon 
kabi. Ikromjon qishloqda shuncha odam borligini bilmas ekan (S.A.). Shuningdek, 
ot oldidan kelgan sо‘zlarni takrorlash bilan hosil bо‘ladi: savat-savat meva, xirmon-
xirmon  paxta.  Otasining  har  qadamda  allaqanday  kishilar  bilan  uzoq-uzoq 
sо‘zlashuvidan zerikardi (A.Q.). 
Lutaviy-semantik  va  sintaktik  usul  bilan  ifodalangan  kо‘plik  sо‘zning 
morfologik  tuzilishi  bilan  bog‘lanmagani  holda  morfologik  kо‘plik  sо‘zning 
tuzilishi  bilan  bog‘liq.  Shuning  uchun  -  lar  qо‘shimchasi  bilan  hosil  bо‘ladigan 
kо‘plik sо‘zlarning ma’no xususiyati bilan bog‘liqdir. 

Download 2,09 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   245




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish