Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi

                                               SО‘Z TURKUMLARI 
Sо‘zlar  lug‘aviy  ma’nolari,  morfologik  belgilari,  gapda  bajaradigan  sintaktik 
xususiyatlariga kо‘ra о‘zaro farqlanuvchi turli guruhlarni tashkil qiladi. 
Sо‘zlarning lug‘aviy va  grammatik jihatdan farqlanishiga kо‘ra turli guruhlarga 
bо‘linishi sо‘z turkumlari deyiladi. 
Sо‘zlarning turkumlarga ajratilishida quyidagi uch xususiyat asos bо‘ladi. 
Sо‘zlar  ifodalaydigan  lug‘aviy  ma’no  turkumlarga  ajratishdagi  muhim 
belgilardir.  Masalan:  uy, 
HOVLI
,
 
yer,  daraxt,  bо‘ta,  tosh  sо‘zlari  borliqdagi  pred-
metlarni  anglatadi.  Ularning  nomi  ekanligi  bilan  xarakterlanadi.  Bir  qator  sо‘zlar 
ana  shu  predmet-larning  belgisini  -  rangini,  shakl  kо‘rinishini,  hajm-о‘lchovini 
ifodalaydi: oq, kо‘k, katta, yumaloq, yassi, uzun, keng va boshqalar. Shuningdek, 
bir  qator  sо‘zlar  predmetning  ish-harakatini  anglatsa:  bordi,  keldi,  yozdi,  о‘qidi; 
ayrim  sо‘zlar  ish  -  harakatning  yoki  belgining  belgisini  bildiradi:  tez,  darrov, 
sekin, oz, kо‘p kabilar. 
Sо‘z  ma’nolarida  mavjud  bо‘lgan  bu  xususiyatlar  ularni  turkumlarga 
ajratishdagi  asosiy  belgidir.  Zero  turkumlarga  ajratishdagi  ikkinchi  va  uchinchi 
xususiyat sо‘zning shu ma’no tomoni bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladi. 
Sо‘z  turkumlarini  ajratishda  morfologik  belgi  ham  muhimdir.  Bu  xususiyat  sо‘z 
turkumlariga maxsus qо‘shimchalar tizimi mavjudligini, ularni asosan shu turkumga 
xoslanganligini  kо‘rsatadi.  Masalan:  ot  turkumi  kо‘plik,  kelishik,  egalik 
qо‘shimchalariga  ega  bо‘lganidek,  boshqa  turkumlardan  farqli  ravishda  ularda 
kichraytirish  -  erkalash  shakllari  ham  bor.  Shunga  kо‘ra  otlar  kо‘plikda  keladi, 
predmetning  kimga  qarashliligini  bildiradi,  turlanadi.  Shuning  dek,  maxsus  ot 
yasovchi  qо‘shimchalarning  mavjudligi  ot  turkumini  morfologik  jihatdan  tо‘la 
shakllanganligini 
kо‘rsatadi. 
Fe’l 
turkumida 
morfologik 
kо‘rsatkichlar 

---

boshqacha—zamon, mayl, nisbat, shaxs-son kabi shakllar fe’lning  о‘ziga xosligini 
ta’minlaydi. Fe’llar tuslanadi, uch shaxsni ifodalaydi. 
Maxsus  fe’l  yasovchi  qо‘shimchalarning  mavjudligi  bu  turkumdagi  sо‘zlarning 
ham  imkoniyati  kengligini  kо‘rsatsa,  fe’lning  xoslangan  shakllarini  hosil  qiluvchi 
qо‘shimchalar fe’lning sintaktik vazifasini yana ham kengaytiradi. 
Sо‘z  turkumlariga  ajratishdagi  belgilardan  biri  sо‘zning  gapdagi  sintaktik 
vazifasi bilan bog‘liq. Masalan: ot о‘z ma’nosidan kelib chiqqan holda gapda asosan 
ega  bо‘lib  keladi.  Sifat  esa  belgi  ifodalaganligi  uchun  aniqlovchi  bо‘lib  keladi. 
Sо‘zlarning gapda qanday vazifa bajarishi ma’nosi, grammatik shakli bilan  bog‘liq. 
Masalan:  bosh  kelishikdagi ot ega  vazifasini bajarsa,  qaratqich kelishigidagi ot  -
aniqlovchi,  boshqa  kelishikdagi  otlar  -tо‘ldiruvchi  va  hol  vazifalarida  keladi. 
Sintaktik jihatdan biror gap bо‘lagi vazifasida kelish muayyan sо‘z turkumi uchun 
qotib qolgan holat emas. Chunonchi, sifat gapda aniqlovchi vazifasida kelar ekan, bu 
sifatlarning boshqa sintaktik vazifa bajarmasligini kо‘rsatmaydi. Binobarin, sifatlar 
ham  gapda  tо‘ldiruvchi  (kattani  katta  deydilar), otlashganda esa ega (yaxshi  yeydi 
oshini) vazifalarida keladi: Kо‘rinadiki, sо‘z turkumlarining sintaktik vazifalari, shu 
turkumdagi  sо‘zlarning  lug‘aviy  ma’nosiga  mos  holda  asosan  qaysi  bо‘lak  bо‘lib 
kelishi bilan belgilanadi. 
Sо‘z turkumlarini ajratishda shu uch belgiga tayaniladi. Biroq, bu belgilar  barcha 
sо‘zlarda  bir  xil  emas.  Masalan:  ot,  fe’l  turkumlari  uchun  ham  morfologik,  ham 
sintaktik  belgi  yetakchi  bо‘lsa,  olmosh,  son  uchun  bu  belgilar  о‘ta  past  darajada 
yoki  sifat,  ravishda  sintaktik  belgi  kuchli  bо‘lganidek,  morfologik  belgi  yetakchi 
emas. 
О‘zbek  tilidagi  sо‘zlarni  yuqorida  sanab  о‘tilgan  uch belgisiga kо‘ra quyidagi 
guruhlarga bо‘lish mumkin. 
1 . Mustaqil sо‘zlar. 
2.   Yordamchi sо‘zlar. 
3.   Oraliq  sо‘zlar. 
Lug‘aviy  va  grammatik  ma’noga  ega  bо‘lib,  gapda  biror  gap  bо‘lagi 
vazifasini bajaradigan sо‘zlar mustaqil sо‘zlar deyiladi. 
Mustaqil  sо‘zlarda  yuqorida  sanab  о‘tilgan  har  uchala  xususiyat  ham  u  yoki  bu 
darajada  mavjud.  Lekin  bu  xususiyatlar  barcha  mustavil  sо‘zlarda  yetarli  darajada 
emas.  Masalan:  ot  va  fe’lda  barcha  turdagi  qо‘shimchalarni  olib  qо‘llanish  holati 
mavjud  bо‘lganidek,  olmosh  va  sonda  bu  xususiyat  deyarli  yо‘q.  Yoki  mustaqil 
sо‘zlardan olmosh lug‘aviy jihatdan atama bо‘lolmasligi  bilan  ajralib  turadi.  Ular 
gapda  ot,  sifat,  son  о‘rnida  qо‘llaniladi,  narsa-hodisaning  nomi,  miqdori,  belgisi 
bо‘lmaydi. 
O‘zbek tilida mustaqil sо‘zlar quyidagilar: ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish,, 
Lug‘aviy  ma’noga  ega  bо‘lmagan  sо‘z  va  gaplarni  о‘zaro  bog‘lash,  ularga 
qо‘shimcha  ma’no  berish  uchun  ishlatilib,  gapda  biror  gap  bо‘lagi  vazifasida 
qulla-nilmaydigan  sо‘zlar  yordamchi  sо‘zlar  deyiladi.  yordamchi  sо‘zlarga 
kо‘makchi, bog‘lovchi va yuklamalar kiradi.  yordamchi sо‘zlar lug‘aviy ma’no 
anglatmaydi.  Masalan: uchun, ammo, sayin deganda hech narsani tu-shunmaymiz. 
Biroq, til tizimida bu sо‘zlarning ham  о‘ziga xos о‘rni bor. Binobarin, ular sо‘z va 
gaplarning  о‘zaro  munosabatlarini  uyushtiradi  (kо‘makchi),  sо‘z  va  gaplarni 
о‘zaro bog‘laydi (bog‘lovchi), sо‘zlarga., ba’zan gapga qо‘shimcha ma’no bо‘yog‘i 
beradi (yuklama). 
Shunga kо‘ra yordamchi sо‘zlar ham til tizimida о‘ziga  xos  xususiyatlari  mavjud 
bо‘lgan sо‘zlardir. 
Uchinchi  sо‘zlar  guruhi  oraliq  turkum  deb  nomlashda  bu  sо‘zlardata  ayrim 
mustaqil  ayrim  yordamchi  sо‘zlarga  xos  xususiyatlar  mavjudligi  hisobga  olindi. 
Modal sо‘zlar, undov va taqlid sо‘zlar shu guruhga mansubdir. 
Modal  sо‘zlar  sо‘zlovchining  fikrga  yoki  fikrning  borliqda  munosabatini 
ifodalaydi.  Garchand,  modal  sо‘zlar  lug‘aviy  ma’no  bildirmasa-da,  gapga 
qо‘shiladigan turli modal (tasdiq, inkor, taxmin, gumon) ma’nolarni ifodalaydi. 
Gapda esa kirish sо‘z yoki kirish gap vazifasida keladi. 

---

Modal  sо‘zlar  ma’no  ifodalanish  (modal  ma’no  bо‘lsa  ham),  gapda  vazifa 
bajarishi (gap bо‘lagi  bо‘lmasa ham) jihatidan mustaqil sо‘zlarga yaqin, lu-g‘aviy 
ma’no bildirmasligi, gap bо‘lagi bо‘lmasligi jihatidan yordamchi sо‘zlarga yaqin. 
Undov  sо‘zlar  sо‘zlovchining  his-tuyg‘ularini  ifoda  eta  oladi.  Ular  xitob, 
haydash-chaqirishning  atamasi  bо‘lmasa  ham,  ularning  ifodasi  bо‘la  oladi. 
Masalan: oh, uf, e undovlari zavqlanish, charchaganlik, ajablanish kabilarni, kisht, 
pisht  esa  haydashning  ifodasidir.  Undovlarning  bu  xususiyatlari  ularning 
mustaqil  sо‘zlarga  yaqinligini,  lug‘aviy  ma’no  ifodalamasligi,  gapda  gap  bо‘lagi 
bо‘la olmasligi yordamchi sо‘zlarga yaqinligini kо‘rsatadi. 
Taqlid sо‘zlar tovushga, sharpaga bо‘lgan shartli taqlidni  anglatadi.  Taqlid  asosida 
kishida  tushuncha  hosil  bо‘ladi.  Masalan:  tiqir-tiqir,  gup-gup,  guj-guj  sо‘zlari  kishi 
ongida  qandaydir  tushunchalarni  olib  keladi.  Ular  gapda  biror  gap  bо‘lagi 
vazifasida  keladi.  Umuman,  taqlid  sо‘zlar  ayrim  xususiyatlariga  ko‘ra  mustaqil 
sо‘zlarga  yaqin.  Shuning  uchun  bu  sо‘zlar  gapda  gap  bо‘lagi  vazifasida  ham  о‘zi 
mustaqil  sо‘z-gap  shaklida  ham  keladi.  Biroq  bu  sо‘zlarda  mustaqil  sо‘zlardagidek 
xususiyatlar  tо‘la  shakllanmagan  holda  yordamchilarga  xos  belgilar  ham  mavjud. 
Ana shu xususiyatlar  hisobga olingan  holda modal, undov va taqlid sо‘zlar oraliq, 
turkum deb ajratildi.