Qarshi davlat universiteti filologiya fakulteti

3. Korrelyativ belgili va korrelyativ belgisiz undoshlar xususiyatlarini alohida-alohida sharhlang.
O’zbek tilida 8 ta undosh fonema uchun “jarangli-jarangsizlik” korrelyativ belgi hisoblanadi.
[b]-[p], [d]-[t] , [k] –[g], [s] –[z], [j]-[ch], [dj]-[sh], [g’]-[q], [v]-[f].
[b]-[p] zidlanishida “jarangli-jarangsizlik” korrelyativ belgidir. Ammo til oldi va portlovchilik belgisi har ikkala fonema uchun ham xos bo’lganligi sababli korrelyativ bo’lmagan belgidir. Shuningdek, [x] undoshida jarangsizlik belgisi mavjud. Ammo shu belgi asosida uni boshqa fonema bilan zid qo’yib bo’lmaydi. Chunki [p] fonemasining jarangli jufti [b] fonemasidir. [x] fonemasining esa jarangli jufti o’zbek tili fonologik tizimida mavjud emas.
4. a)Korrelyativ belgililar guruhiga kiruvchi undosh tovushlarni o’zaro qiyoslang; b) korrelyativ belgisizlar guruhiga kiruvchi undosh tovushlarni o’zaro qiyoslang.
a) [b]-[p], [d]-[t] , [k] –[g], [s] –[z], [j]-[ch], [dj]-[sh], [g’]-[q], [v]-[f] kabi fonemalarning zidlanishida “jarangli-jarangsizlik” korrelyativ belgidir.
“lab-lab – til oldi”: [p]-[t]; [m]-[n]; [v]-[z]; [v]-[r]….
“lab-lab – til o`rta”: [b]-[y]; [v]-[y];
“lab-lab – til orqa”: [p]-[k]; [b]- [k]; [m]-[x]; [v]-[g];
“lab-lab – bo`g`iz”: [p]-[h]; [v]-[h];
“til oldi- til orqa”: [t]-[k];[t]-[q]; [d]-[g]; [s]-[x]; [z]-[g]; [n]-[g].
b) b, p, m, undoshlari hosil bo`lish o`rniga ko`ra va hosil bo`lish usuliga ko`ra bir xil belgi ostida birlashadilar. Lab-lab va portlovchilik belgisi har uchala fonemada ham mavjudligi ularning korrelyativ bo’lmagan belgisidir. Lekin [b] – lab-lab, portlovchi, jarangli fonema bo’lsa, [p] lab-lab, portlovchi, jarangsiz; [m]- esa lab-lab, portlovchi, burun tovushidir.
5. Guruhlarga mansub undosh tovushlarni tasniflang.
1.Hosil bo`lish o`rniga ko`ra :
1.Lab undoshlari:
a) lab-lab undoshlari: b, p, m, v;
b) lab-tish undoshi: f.
2.Til undoshlari:
a) til oldi: d, t, z, s, sh, j (dj), ch, n, l, r;
b) til o`rta: y;
d) sayoz til orqa: k, g, ng;
e) chuqur til orqa: q, x, g`.
3.Bo`g`iz undoshi – h tovushlariga bo`linadi.