Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

Birlik
Kóplik
I bet oqısam	I bet oqısaq
II bet oqısań, oqısańız	II bet oqısańlar, oqısańızlar
III bet oqısa	III bet oqısa

Bolımsız forması

Birlik	Kóplik
I bet kelmesem	I bet kelmesek
II bet kelmeseń, kelmeseńiz	II bet kelmeseńler, kelmeseńizler
III bet kelmese	III bet kelmese

Maqset meyili. İslewshiniń is-háreketiniń isleniw maqsetin, niyetin bildiredi. Maqset meyili túbir hám dórendi feyillerge –maqshı//-mekshi (-baqshı//-bekshi, -paqshı//-pekshi) qospa affiksiniń jalǵanıwı arqalı jasaladı: barmaqshı, kelmekshi, aytpaqshı hám t.b. Bul meyil betlik affiksleri menen túrlenedi.

Birlik	Kóplik
I bet barmaqshıman	I bet barmaqshımız
II bet barmaqshısań, barmaqshısız	II bet barmaqshısańlar, barmaqshısızlar
III bet barmaqshı	III bet barmaqshı

Bolımsız forması

Birlik	Kóplik
I bet ketpekshi emespen	I bet ketpekshi emespiz
II bet ketpekshi emesseń,	II bet ketpekshi emessiz,
III bet ketpekshi emes	III bet ketpekshi emes

Anıqlıq meyil. Anıqlıq meyildiń is-háreketi belgili bir waqıt penen baylanıslı bolǵan real mánidegi anıq xabardı ańlatadı. Anıqlıq meyildiń ózine tán arnawlı grammatikalıq forması joq. Onıń mánisi betlenip kelgen ótken, házirgi, keler máhál formaları arqalı anıqlanadı. Mısalı: Men qalaǵa kettim. Mashina menen baratırman. Muzeyge oqıwshılar baradı.

Feyildiń máhál kategoriyası

Feyil arqalı ańlatılatuǵın is-háreket yamasa halat belgili bir waqıtta hám belgili bir keńislikte iske asırıladı. Sonlıqtan da máhál kategoriyası – uluwma feyil ushın tán kategoriya. Máhál túsinigin anıqlawda sóylew waqtı sheshiwshi xızmetti atqaradı, sebebi feyildiń máhál katgoriyası feyil tárepinen ańlatılǵan is-hárekettiń sóylew waqtına qatnasın bildiredi. Sóylew waqtına qaray feyiller ótken, házirgi hám keler máhál bolıp úshke bólinedi.

Ótken máhál. Ótken máhál formasındaǵı feyiller is-hárekettiń sóylew waqtına shekem bolıp ótkenligin yamasa ótpegenligin hár túrli belgiler menen sıpatlap kórsetedi. Ótken máhál feyilleri sintetikalıq (anıq ótken máhál, nátiyjeli ótken máhál, anıq emes burınǵı ótken máhál) hám analitikalıq (burınǵı ótken máhál, jaqın ótken máhál, tamamlanbaǵan ótken máhál, tákirarlanıwshı ótken máhál, niyetli ótken máhál, dawamlı ótken máhál) formalarında qollanıladı. Mısalı, Jaydıń ishine taza kórpesheler tóselgen. Oylasıq usınıń menen pitti.

Házirgi máhál. Házirgi máhál feyilleri sóylew waqtında bolıp atırǵan is-háreketti bildiredi. Házirgi máhál feyilleri analitikalıq (anıq házirgi máhál) hám sintetikalıq (dawamlı házirgi máhál, házirgi keler máhál) formalarında qollanıladı. Mısalı, Shıǵıs tárepten samal esip tur. Adamlar xabar esitpekte.

Keler máhál. Keler máhál feyilleri is-hárekettiń sóylew waqtınan keyin orınlanatuǵının bildiredi. Keler máhál formaları tómendegidey túrlerge bólinedı anıq keler máhál, boljawlı keler máhál, niyetli keler máhál. Mısalı, kógeredi, bararman, barmaqshıman, kelejaq hám t.b.
Tapsırma. Bet-san qosımtaları menen túrlengen feyillerdi tawıp, olardıń betlik qosımtaların neshenshi bette ekenin anıqlań.
1. Bizler ekewmiz jol boyı sóylesip kelip, qasqa sıyırımızdı sharbaqqa kirgizemiz. 2. Kishkene ala buzaw móńirep anasınıń aldına juwıradı. 3. Al, men ol emip qoymasın dep aldınan shıǵaman. 4. -Qaraǵım, Batıray, men sıyırdı qoraǵa qamay qoyayın, buzaw tura tursın, -deydi kempir apam sıyırdı qora betke qaray aydap. 5. Adamdı shimirkendiretuǵın ızǵar suwıq samal esip tur. 6. Sol túni kempir apam ekewmiz kópke shekem uyıqlamay otırdıq. 7. Meniń de jańa qalǵıy baslaǵanım edi, sırttan ǵawırlasqan dawıs esitildi. 8. Ólsem de tiri qalarman, bir kúnińe jararman. 9. Men mektepke azanda baratuǵın edim. 10. Men sabaq tayarlawǵa otırsam, kesent bermeyin degendey, hesh ún shıǵarmay otıradı (S.K.).