Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

Bb háribi. Bul hárip qos erinlik, jabısıńqı, únli dawıssız sesti bildiredi hám ol sózlerdiń basında, ortasında jiyirek, al sózlerdiń aqırında siyregirek jazıladı: baba, balta, bas, bazar, taba, tabıs, sabın, abadan, jaba, beton, benzin, shtab, klub, t.b.

Pp háribi. Bul hárip qos erinlik, jabısıńqı, únli dawıssız sesti bildiredi hám ol sózlerdiń barlıq orınlarında (basta, ortada, aqırında) jazıladı: parta, pal, pana, apa, sıpa, qapı, shapan, qap, tap, sap, papaq, palapan, paraxod, pochta, polat, kitap, por, t.b.

Dd háribi. Bul hárip til aldı, jabısıńqı, únli dawıssız sesti bildiredi hám ol sózlerdiń basında, ortasında jiyirek, al aqırında siyregirek jazıladı: dala, dos, dúnya, dárya, dıqqat, duz, dúz, dizim, pada, adam, joldas, yad, shad, áwlad, Farhad, Xalqabad.

Tt háribi. Bul hárip til aldı, jabısıńqı, únsiz dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: taw, tas, tana, taza, taxta, tárezi, atız, qutı, tut, sút, kút, qant, ant, bánt, Tórtkúl, Taxtakópir, t.b.

Zz háribi. Bul hárip til aldı, juwısıńqı (dóńgelek sańlaqlı), únli dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: zaman, zań, zor, ziyan, ziyat, ziban, zerger, azada, azamat, atız, az, qaz, jaz, zúráát, zavod, zoologiya, lebiz, segiz, t.b.

Ss háribi. Bul hárip til aldı, juwısıńqı (dóńgelek sańlaqlı), únsiz dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: san, sada, sabırlı, suw, súwret, sabaq, samal, salǵam, asaw, Asan, sasıq, dos, qos, bolıs, qarıs, qalıs, Taqıyatas, t.b.

Jj háribi. Bul hárip til aldı, juwısıńqı (jalpaq sańlaqlı), únli dawıssız sesti bildiredi. Ol sózlerdiń basında, ortasında hám júdá siyrek jaǵdayda aqırında jazıladı: jaz, jaylaw, jamǵır, jaǵa, jeń, hújjet, jurnal, tiraj, Minaj, t.b.

Shsh háribi. Bul hárip til aldı, juwısıńqı (jalpaq sańlaqlı), únsiz dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: shash, shana, shákirt, shekpen, shertek, shashaq, shigit, ashıq, qoshqar, qosshı, ash, qash, tınısh, qurash, qulash, t. b.

Gg háribi. Bul hárip til artı, jabısıńqı, únli dawıssız sesti bildiredi. Ol únleslik nızamına muwapıq kóbinshe jińishke dawıslılar menen bir buwında kelip, sózlerdiń basında, ortasında jiyirek, al aqırında júdá siyrek jazıladı: gáp, gúl, geshir, gósh, gilem, gúrish, tógin, bóget, segiz, tegis, búgin, t.b. Sonday-aq orıs tili arqalı ózlestirilgen xirurg, pedagog, filolog, gaz, gazeta, gazon, garaj sıyaqlı sózlerde g háribi juwan dawıslı háripler menen de qatara jazıladı.

Ǵǵ háribi. Bul hárip kishkene tillik, juwısıńqı, únli dawıssız sesti bildiredi. Ol únleslik nızamına muwapıq kóbinshe juwan dawıslılar menen bir buwında kelip, sózlerdiń basında, ortasında jiyirek, al aqırında júdá siyrek jazıladı: ǵaz, ǵarǵa, ǵalaba, daǵ, t.b. Sonday-aq, ǵálle, ǵárejet, ǵáziyne, ǵázzel, ǵálet, ǵárezsizlik, ǵárip, t.b. sıyaqlı sózlerde jińishke dawıslı hárip penen de bir buwında jazıladı.

Kk háribi. Bul hárip til artı, jabısıńqı, únsiz dawıssız sesti bildiredi. Ol únleslik nızamına muwapıq tiykarınan jińishke dawıslılar menen bir buwında kelip, sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: kásip, kitap, kún, kúlki, kók, kórkem, kiyik, keme, kene, keli-kelsap, kiyim-kenshek, kórik, ilik, t.b. Sonday-aq jekke-siyrek karta, kompas, kareta sıyaqlı sózlerde juwan dawıslı hárip penen de bir buwında jazıladı.

Qq háribi. Bul hárip kishkene tillik, jabısıńqı, únsiz dawıssız sesti bildiredi. Ol únleslik nızamına muwapıq kóbinshe juwan dawıslılar menen bir buwında kelip, sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: qala, qara, qayıq, qaymaq, qamshı, qaysar, qaqpaq, soqpaq, saqpan, shoqqı, shaqqı, aqlıq, t.b. Sonday-aq q háribi qádir, qábir, qáhat, qáwli, t.b. sıyaqlı jińishke dawıslı hárip penen de bir buwında jazıladı.

Xx háribi. Bul hárip kishkene tillik, juwısıńqı, únsiz dawıssız sesti bildiredi. Ol q háribine qaraǵanda biraz sheklengen. Qáliplesken jazıw dástúri boyınsha xabar, xalıq, xan, xanalas, xat, xızmet, taxt, taxta, xoja, Xojeli, xojalıq, xosh, xoshamet, xoshirey, saxna, malxana, xurma, t.b. sıyaqlı sózlerde jazıladı. Sonday-aq orıs tilinen awısqan xlor, ximiya, xalat, t.b. sıyaqlı sheklengen sózlerde ǵana jazıladı. Kópshilik sózlerde, ásirese, eki dawıslınıń aralıǵında esitilgeni menen x jazılmaydı, al q jazıladı: aqıl, saqal, aqıra, aqıret, aqırın, baqa, toqım, taqan, taqım, taqır, taqıya, taqıyıq, t.b.

Ff háribi. Bul hárip erinlik-tislik, juwısıńqı, únsiz dawıssız sesti bildiredi hám súf, túf, fabrika, shkaf, bufet, professor, kofe, kafe, geografiya, t.b. sıyaqlı az sandaǵı sózlerde jazıladı. Olardıń da basım kópshiligin sırttan kirgen sózler quraydı.

Vv háribi. Bul hárip erinlik-tislik, juwısıńqı, únli dawıssız sesti bildiredi hám vagon, vanna, varvar, vatman, vat, volt, vazelin, velosiped, vena, vengr, veranda, vino, vokzal, vulkan, t.b. sıyaqlı az sandaǵı ózlestirilgen sózlerde jazıladı.

Ww háribi. Bul hárip qos erinlik, juwısıńqı, sonor dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: watan, waqıt, wáde, wákil, waz, wáj, oz, or,

Yy háribi. Bul hárip til ortası, juwısıńqı, sonor dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: ya, yar, yabı, yamasa, yapırmay, yarım t.b.

Ll háribi. Bul hárip til aldı, juwısıńqı, sonor, dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: Lala, lap, láblebi, pálle, ǵálle, pille, pil, bil, til,

Mm háribi. Bul hárip qos erinlik, jabısıńqı, sonor (murınlıq) dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: mal, mol, mala, muz, murın, makaron, Murat, Miyras, t.b.

Nn háribi. Bul hárip til aldı, jabısıńqı, sonor (murınlıq) dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: nan, nama, ana, náwshe, t.b. Ayırım janǵız, janǵısh sıyaqlı sózlerde ń aytılǵanı menen jazıwda esapqa alınbaydı.

Ńń háribi. Bul hárip kishkene tillik, jabısıńqı, sonor (murınlıq) dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń ortasında, aqırında jazıladı: ań, tań, seń, soń, toń, kóń .

Rr háribi. Bul hárip til aldı, dirildewik, sonor dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń ortasında, aqırında esitiliwinshe jazıladı: arba, ara, tarı, arpa, ıras, ırash, Sózlerdiń basında qısqa ı, i, u, ú dawıslıları esitilse de, ol jazılmaydı: ret, reń, rásmiy, roman, razı, raxmet, Raman, Raziya, Reyim, Rayxan, Ramet, Rustem, t.b.

Hh háribi. Bul hárip kómekey, juwısıńqı, únsiz dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq esitilgen orınlarında jazıladı: hárre, hálekke, hádiyse, házil, hákis, Hámiyda, Hámre, t.b.

Cc háribi. Bul hárip qabatlasqan ts sesleriniń aytılıwına usas bolǵan únsiz, birikpeli dawıssız sesti bildiredi hám orıs tilinen kirgen sózlerde jazıladı: centner, cement, cex, cirkul, koncert, konstituciya, procent, cilindr, cep, Coy, t.b.

Chch háribi. Bul hárip qabatlasqan ts sesleriniń aytılıwına usas bolǵan únsiz, birikpeli dawıssız sesti bildiredi hám orıs tilinen kirgen sózlerde jazıladı: chex, Chexov, chay, pochta, ocherk, chemodan, chempion, chekist, cherkes, chekanka, Chili, t.b.
Tapsırma. Berilgen sózlerdi kóshirip jazıń. Juplastırıp berilgen sózlerdegi máni jasawshı seslerdi tawıp, astın sızıń hám olardıń máni jasawshı (yamasa ańlatıwshı) ses dep atalıwın túsindiriń.
Lala-sala, qala-bala, kók-sók, san-sán, duz-dúz, úz-iz, sızıq-qızıq, tor-tór, kóp-kók, bol-ból, or-ór, jaqsı-jaqtı, ur-úr, gilem-gileń, sıypaq-sıypaq, uwıs-uwız.